नेपालभाषा साहित्यया पुनर्जागरण

नेपालभाषा साहित्ययात थी थी कालय् विभाजित यानातःगु दु । मल्लाकालीन साहित्ययात प्राचीनकाल धाइसा कोतपर्व (वि.सं. १९०३) लिपा वि.सं. १९९६ व ‘नेपाली विहार’या पिथनातक्कया समयावधियात माध्यमिक काल धाइ । तत्पश्चात नेपाल भाषा आधुनिककालय् दुहाँ वंगु खः । खय्तला मल्लकाल न्ह्यः लिच्छविकाल हे नं जनभाषाया रूपय् नेपालभाषाया छ्यलाबसलाय् वःगु खनेदु । लिच्छविकालय् शिक्षादीक्षा व बौद्धिक जगतया भाषा परिष्कृत संस्कृत खः । लिच्छविकालय् सम्पूर्ण अभिलेखत संस्कृत भाषा हे छ्यलाबुलाय् वयाचवंगु दु । तर मूल भाषा संस्कृत जुयाः नं लिच्छविकालीन अभिलेखय् असंस्कृत खँग्वःत नं छ्यलाबुलाय् वयाच्वंगु दु । थुपिं खँग्वःत तत्कालीन जनभाषा नेपालभाषाया खः । थुपिं खँग्वःत थाय्, संस्था, कर अड्डाया नांलिसे स्वानाच्वंगु दु । आः तक्क नं थुपिं खँग्वःत नेपालभाषाय् छ्यलाबुलाय् दु । थुकथं नेपालभाषा लिच्छविकाल व वया स्वया नं पूर्व उपत्यकाया आदिमवासीतय्गु जनभाषा जुयाच्वंगु थुइके फइ । तर भाषा जुयाः चलनचल्तीइ वयाच्वंगु खःसा नं लिच्छविकालय् थ्व भाषां च्वयातःगु छुं नं उच्चस्तरीय साहित्यिक वाङ्मय लुयावःगु मदुनि । आःतक्क लुयावःगु प्रमाणकथं नेपाल भाषाया वाङ्मयया विकास मल्लकालय् वयाः जक जूगु खनेदु । ताडपत्र, शिलालेखय् नेपाल भाषाया छ्यलाः ई.सं. ११ औं शताब्दी अर्थात वि.सं. १०९६ निसेंया हे जूगु प्रमाणत दु  । तर नेपालभाषाया साहित्यिक वाङमय धाःसा ई.संं १४ औं शताब्दी अर्थात् वि.सं. १४३० निसें जुयाच्वंगु खनेदु ।

मल्ल्कालय् नेपालभाषा

नेपालभाषा चिनिया भोट परिवारया भाषा खः  । परिवारया दृष्टिकोणं भारोपेली परिवारया संस्कृत भाषानाप थुकिया अन्तर दु  । किन्तु भन्न वंशया खःसां नं लिच्छिविकालनिसें हे नेपालभाषा संस्कृतया प्रभावय् लात । संस्कृतनापया संसर्गं नेपालभाषायात फाइदा बेफाइदा नितां जूगु जुल । संस्कृतनापया सतिगु स्वापू नेपालभाषाय् आर्यतय्गु सांस्कृतिक, धार्मिक, प्रभाव गाक्कं लाःवन । तर, नेपालभाषाय् थःगु हे स्वतन्त्र विकास धाःसा यायेमफुत । संस्कृत भाषाप्रति थुकिया निर्भरता अप्वया वन । लिच्छविकालनिसें मल्लकालतक्क हे नं नेपाल भाषाय् संस्कृतया प्रभाव ल्यना हे च्वन । मल्लकालय् नं धार्मिक व मेमेगु शास्त्रीय ग्रन्थत मूलतः संस्कृत भाषां हे च्वइगु खः । नेपाल भाषाय् मौलिक कृति ब्वलने न्ह्यः मूल संस्कृतय् च्वयातःगु ग्रन्थया अनुवाद व टिप्पणीया भाषाया रूपय् थुकिया छ्यला जुयावयाच्वंगु खनेदु । नेपाल भाषाया अधिकांश प्राचीन हस्तलिखित सफुतिइ संस्कृत व नेपाल भाषा निगुलिं भाय् छ्यलातःगु खंकेफइ । नेपाल भाषा वाङ्मयया प्राचीनत्तम कृतित हरमेखला (वि.सं. १४३०), अमरकोश (वि.सं. १४३८), गोपालराज वंशावली (वि.सं. १४४६) व मेमेगुलि मूल भाषा संस्कृतय् जूगु व अनुवाद एवं टिप्पणीया भाषाय रूपय् नेपाल भाषा छ्यलातःगु दु । ज्योतिष, आयुर्वेद, चिकित्साशास्त्र व मेमेगु वास्तुकला थें जाःगु प्राविधिक विषयया सफुतिइ नं नेपाल भाषायात टिप्पणी व निर्देशनया भाषाया रूपय् छ्यलातःगु दु ।

थुकथं द्विभाषा छ्यलातःगु हस्तलिखित सफूत आपालं सृजनात्मक मजूसे रचनात्मक व प्राविधिक विषयया जुयाच्वंगु दु । रचनात्मक व प्राविधिक विषयया सफुतिइ नेपाल भाषायात संस्कृत भाषाया सहयोगी भाषाकथं जक छ्यलेगु याइगुलिं नेपाल भाषाय् मौलिक सृजनात्मक साहित्यया विकास ई.सन् १५ औं शताब्दीतक्क नं स्पष्ट रूपं जुइफयाच्वंगु मदु । तर, ई. सन् १६ औं शताब्दीनिसें नेपाल भाषाय् नं स्वतन्त्र व सृजनात्मक रचनाया विकास जुयावल । लिच्वःकथं काब्य, नाटक, आख्यानथेंजाःगु सृजनात्मक रचनात खनेदयावल । कान्तिपुरया उगु ईया जुजु महेन्द्र मल्ल (वि.सं. १६१७) निसें हे नेपाल भाषाया मौलिक गीतिकाब्यया सृजना जूगु खनेदु । महेन्द्र मल्लयात नेपालभाषाया काव्य इतिहासय् आःतक्क खनेदुम्ह न्हापांम्ह कविया रूपय् स्वीकार यानातःगु दु । अथे हे प्रताप मल्ल, सिद्धिनरसिंह मल्ल, जगतप्रकाश मल्लं नं नेपाल भाषाया काव्य इतिहासय् तःधंगु योगदान याःगु खनेदु । काव्य वाहेक नाटक ख्यलय् नं मल्लकालय् तःजिक प्रगति जूगु खनेदु । स्वयं जुजुपिं (भूपतिन्द्र मल्ल, जयप्रकाश मल्ल, रणजित मल्ल)पिन्सं यक्वः नाटक च्वयावंगु दु । थुकथं असंख्य साहित्यिक व साहित्येत्तर कृति रचनाया कारणं मल्लकाल नेपालभाषाया साहित्यिक वाङ्मयया नितिं स्वर्णिम युग जूवंगु दु । मल्लकालय् नेपाल भाषां ‘राजभाषा’, ‘स्वदेश’ भाषाया सम्मान कायेफूगु खः, तत्कालीन शासकतय्गु भाषा नीति उदार जुयाच्वंगु खः । नेपाल भाषा अतिरिक्त मेमेगु आपालं भाषायात उगु इलय् उतिकं राजकीय सम्मान दयाच्वंगु खः । संस्कृत, नेपाली, मैथिली, भोजपुरी, हिन्दी, बङ्गाली व मेमेगु भाषायात उगु इलय् तःजिक सम्मान यानातःगु दु । बहुभाषा छ्यला नाटक काव्य च्वयेगु याइगु खः ।

पूर्व शाहकालय् नेपालभाषा

 मल्लकालया अन्तलिपा शाहकालया (वि.सं. १८२५) शुरूपाखे नं नेपाल भाषाया विकास क्रम रोके जूगु मदुनि । राजनैतिक दृष्टिकोणं शाह जुजुपिन्सं स्वनिगः त्याकूगु खःसां स्वनिगःया साहित्यिक, कलात्मक, सांस्कृतिक पक्षं इमिगु नुगः त्याकातःगु खः । उकिं उगु ईया स्वनिगःया साहित्य, कला संस्कृतियात इमिसं नकारे मयाः, बरु उचित संरक्षण यात । अझ शाह जुजुपिं स्वयं नेपालभाषां काव्य, नाटक च्वयेगु ज्याय् ल्हाःतयाः न्ह्यथनेबहःगु ज्या नं जूगु दु । शाहवंशया जुजु राजेन्द्रविक्रमं (वि.सं. १८७१–१९३८) ‘महासत्वोपाख्यान’ नाटक नेपालभाषां हे च्वःगु तथ्य नं थुगु प्रसंगय् न्ह्यथने बहःजू । पूर्व शाहकालय् नेपाल भाषा पाखे छुं हदतक्क राजकीय सम्मान ल्यना हे च्वंगु खः । प्रतापसिह शाहया इलय् भोटनाप जूगु सन्धि थ्व भाषां जूगु खः । अय्नं शाहकालया शुरुइलंनिसें नेपाल भाषाया थाय् मल्लकालय् थें मूजुयाच्वने मफुत । लिच्वःकथं थुकिया थथ्या क्वथ्या जूगुलि राजनैतिक, धार्मिक, सामाजिक कारणत नं खः । पृथ्वीनारायण शाहया नेपाल राज्य एकिकरणं सफलतालिपा राजनैतिक, सामाजिक ख्यलय् हिसालू वल । हाकनं कोतपर्व (वि.सं. १९०३) लिपा जङ्गबहादुरया उदय् जुल । इतिहासया थुगु मोडं यानाः देशय् निरंकुश तन्त्र न्ह्याकेत स्वयाच्वंपिं राणाशासकतय्सं जनतायात न्ह्याबलें अन्धकारय् तयेत स्वल । साहित्य, कला थेंजाःगु चेतना अप्वयेकीगु विषय इमिगु निंतिं सह्य मजुइगु जुल । नेपाल भाषा ला इमिगु निंतिं विभाषा हे जुल । थुकथं कोतपर्वलिपा नेपाल भाषाया इतिहास अन्धकारय् तनावनेत वाध्य जुल । शाहकालय् ल्यनाच्वंगु विकासक्रम राणातन्त्र न्ह्यायेवं गतिहीन जूवन । नेपाल भाषाया साहित्यिक इतिहास थ्वयांलिपा माध्यामिक काल न्ह्यात । थुगु अवधियात अन्धकार युग (Dark age) धायेगु याः ।

राणाकालय् नेपालभाषा

सुषुप्तावस्थां हाकनं दनावयेगु हे पुनर्जागरण खः  । प्रचीन इलय् अथवा मल्लकालय् नेपालभाषा साहित्य चरमचुली थ्यंगु खः । तर माध्यामिक कालया न्हापांगु प्रहर (१९०३) स थुकिया विकास फ्यासुया वन अले करीव निस्क्रिय जुयाः सुषुप्तावस्था हे थ्यन । थ्व हाकूगु युगय् नेपाल भाषां छुंकथंया प्रगति याये मफुत । नेपाल भाषा साहित्य जन समुदायपाखें तापाना वनाच्वन । सफूत हस्तलिखित रूपं जक दयाच्वंगु खः । नेपालभाषाया छ्यला बोलीचाली जक लिकुना वन । लिखित भाषा व बोलीचालीया भाषां तापाना वनाच्वन । बोलीचालीया भाषा लिखित भाषा स्वयां पाना च्वंगुलिं ब्वनामितय्त लिखित भाषा पठन पाठन यायेत मछिनाच्वंगु वाःचायाच्वन । अझ पुलांगु नेपालभाषाया हस्तलिखित सफुतिइ नेपालभाषाया थःगु हे मौलिक लिपि रञ्जना लिपि, नेपाल लिपि (प्रचलित) व मेमेगु छ्यलीगु जूगुलिं साधारण ब्वनामितय्त ब्वनेत थाकूगु अनुभव जुया वल । कारण प्राचीन लिपितपाखेर साधारण पाठक अनभिज्ञ जुइधुंकल । हाकनं राणा शासकतय्सं अड्डा अदालतय् नेपाल भाषाया लिखित भ्वँया मान्यता मदइकथं थुकियात पूर्ण राजकीय बहिष्कार याना बिइवं जनमानसय् थुकिया व्यवहारिक महत्व झन् हे म्हो जुयावन । थुकथं नेपाल भाषा झन् झन् कमजोर जुयाः प्रायः मरणान्त स्थितिइ थ्यंवन ।

पुनर्जागरणया आरम्भ

थुकथं सिइत्यंगु स्थिति छटपटा जुयाच्वंम्ह नेपाल भाषायात मृत्यु सञ्जीवनी बुटी बियाः पुनर्जागरण यायेगु ज्या पुनर्जागरण वा पुनरुत्थान काल (वि.सं. १९९३) स जुल । थ्व पुनर्जागरण अभियानया न्ह्योने झ्वलय् खने दुम्ह महापुरुषहरू खः पंडित निष्ठानन्द वज्राचार्य (वि.सं. १९१५–९२), महाकवि सिद्धिदास महाजु (वि.सं. १९२४–८६), माष्टर जगत सुन्दर मल्ल (वि.सं. १९३९–२००९), शहिद शुक्रराज जोशी (वि.सं. १९५०–९७), कवि योगवीर सिंह (वि.सं. १९४२–९८), धर्मादित्य धर्माचार्य (वि.सं. १९५९–२०२०) इत्यादि । नेपाल भाषा साहित्यया पुनर्जागरण काल राणा प्रधानमन्त्री चन्द्रशम्शेरया शासन काल खः । थुगु शासन कालयात राणा निरंकुशताया चरम काल धाइ । २८ दँ ताःहाकःगु प्रधानमन्त्रीकालय् चन्द्रशम्शेरं कडा दमन नीति नाला शासन यात तर इतिहासं छु धयाच्वंगु दु धाःसा छखेर चन्द्र शम्शेरया प्रधानमन्त्रीत्वकाल व राणा निरंकुशताया पराकाष्ठाकाल खःसा निरंकुश राणातन्त्र विरोधी जनजागृतिया बीजारोपण नं थ्व हे इलय् जूवन । चन्द्रशम्शेर न्ह्याक्व हे कठोर शासक जूसां सामाजिक, धार्मिक, राजनैतिक जागरणया शुरुवात वयागु हे पालय् जुल । चन्द्र शम्शेरया हे राज्यकालय् नेपाल भाषायात पूर्ण राजकीय वहिष्कार यानाः कठोर दमन यायेगु कुतः जूगु खः । तर अनेक दवाव व क्वत्यलेगु ज्या याःगु खःसां नं राष्ट्रिय जागरणयात पने मफुत । नेपाल भाषा साहित्यं नं निस्क्रियतां मुक्त जुइत संघर्ष न्ह्याकल । थ्व हे मुक्ति अभियानया ईयात हे पुनर्जागरणकाल धकाः नामकरण याःगु खः ।

समाजय् छुं नं ख्यः निरपेक्ष जुयाच्वने फइमखु । प्रत्यक्ष वा परोक्षरूपय् समाजया थी थी ब्व दथुइ सापेक्ष स्वापू दयाच्वनी । थ्व कारणं नेपाल भाषा साहित्यं नं इतिहासय् छुं नं निरपेक्ष विषय जुयाः म्वाना च्वनेगु न्ह्यसः ब्वलनीमखु । गवले चन्द्रशम्शेरया राज्यकालय् जन जागृतिया गतिविधित खनेदत, थुपिं गतिविधिं सम्पूर्ण ख्यलय् चेतनशील समुदायस सापेक्षिक प्रभाव याना यंकल । नेपालभाषाया पुनर्जागरण गतिविधिइ नं तत्कालीन समाजया थी थी पक्षत खनेदयावयाच्वंगु जागरणया लक्षणं प्रभाव याना हल । नेपालभाषा साहित्यया पुनर्जागरणकालया लेखक साहित्यकारतय्त तत्कालीन आर्य समाज आन्दोलन (वि.सं. १९६२), मकै पर्व (वि.सं. १९७७) चर्खा प्रचार आन्दोलन (वि.सं. १९८२–८७), लाइब्रेरी पर्व थें जाःगु धार्मिक सांस्कृतिक, शैक्षिक, राजनैतिक जनजागरणया क्रियाकलापं आपालं प्रभाव याःगु खनेदु ।

पं. निष्ठानन्द बज्राचार्य

नेपाल भाषां च्वयातःगु सफू दकले न्हापां प्रकाशन युगय् न्ह्याकूम्ह ऐतिहासिक पुरुष श्री पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्य खः । हस्तलिखित सफूया धनी खःसां मुद्रित प्रकाशन युगय् नेपाल भाषा दुहाँ मवंगु इलय् वं थःगु प्रचार – प्रसार सीमित याना तयेत वाध्य जुयाच्वंगु खः । तर हस्तलिखित युगयात छखेर वांछ्वया पण्डित निष्ठानन्दं थःगु हे कुतलं मुद्रित यानाः दकले न्हापां नेपाल भाषां ‘एक विंशति प्रज्ञापारमिता’ (वि.सं. १९६६) नांया बौद्ध ग्रन्थ छापेयात । अनंलिपा वि.सं. १९७१ स बौद्ध नव व्याकरणया अतिकं महत्वपूर्ण ग्रन्थ ‘ललितविस्तर’ नं नेपालभाषां अनुवाद याना प्रकाशित यात । मुद्रिण याना छापाय् थुपिं सफूत पिदनेवं थुपिं छापे जूगु सफूत देय्न्यंक न्यनावने फत । पण्डित निष्ठानन्दं नेपाल भाषायात प्रकाशन युगय् दुथ्याकूगु जक मखु, थ्व बाहेक वं नेपाल भाषाया इतिहासय् लिपाथ्यंकं प्रभाव याइकथंया मेमेगु महत्वपूर्ण पला नं न्ह्याकूगु दु ।

नेपालभाषाया हस्तलिखित युगया सफुतिइ नेपाल भाषाया थःगु हे प्राचीन लिपित छ्यलेगु यानाच्वंगु खः । तर लिपा वयाः नेपाल भाषायात गति व शक्ति बिइगु ज्याय् थुपिं प्राचीन लिपित स्वयं नं पंगः जूवन । कारण अधिकांश भाषाभाषी ब्वनामितय्सं थुपिं लिपित मसियावंगुलिं स्वयं पाठ्य भाषाप्रति हे इमिगु अभिरुचि म्हो जुयावनाच्वंगु खः । नेपाल भाषा साहित्यया पाय्छि थ्व हे संकटकालीन क्षणय् पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्यं परम्परागत मौलिक लिपि त्वःताः नेपाल भाषाया न्हापांगु मुद्रित सफू देवनागरि लिपिं पिथंगु खः । भाषाया थःगु हे मौलिक लिपि त्वःताः देवनागरि लिपि छ्यलेगु सामान्यकथं स्वयेबलय् उलि बुद्धिमत्तापूर्ण ज्या मखनेफु । तर अथे यायेगु पंण्डित निष्ठानन्दया लागि ईया माग खः । पुलांगु लिपिया ढिपी यानाः नेपाल भाषाय् देवनागरि लिपि इलय् हे मछ्यःगु खःसा थ्व भाषा साहित्ययात जनसम्र्पकय् हयाः उकिया पुनरुत्थान यायेत ताःमलाइगु खइ । भाषाया थःगु हे लिपिया मोह तक्यनाच्वंगु खःसा वं सफू मुद्रित रूपं पिथने मफइगु जुइ । कारण, प्राचीन लिपिस आखःया समस्या जुइगु खइ । पं. निष्ठानन्दं प्राचीन लिपिया पूर्वाग्रह मतसें देवनागरि लिपि छ्यलाः नेपाल भाषा साहित्ययात हाकनं सक्रिय यायेत सन । देवनागरि लिपि नालाच्वनेबलय् नेपाल भाषां सफू प्रविधिक दृष्टिकोणं नं तुरुन्त हे छापे याये मफइगुलिं थ्व लिपियात वं नालाकाल । थ्व वयागु अत्यन्त व्यवहारिक व सामयिक पला खः ।

संस्कृत भाषां च्वयातःगु महायानी बौद्ध ग्रन्थ पं. निष्ठानन्दं ‘ललितविस्तर’यात नेपाल भाषां अनुवाद यानाः छापे याःगु खः । ‘ललितविस्तर’ वयागु अनुदित कृति खः । तर अनुवाद खःसा नं ‘ललितविस्तर’ मौलिक ग्रन्थया हूबहू शाब्दिक अनुवाद मखु । थुकि वं थःगु हे न्हूगु गद्य शैलीस मौलिक ग्रन्थया भावानुवाद याःगु खः । अनूदित कृति नं वं गुकथं आधुनिक गद्यशैलीया छ्यल, थुकिया निंतिंहे नं वयात नेपाल भाषा साहित्यय् गद्यगुरु धायेगु चलन दु । बोलीचालीया भाषा नाप तापाना वनाच्वंगु तत्कालीन लिखित भाषायात त्वःताः बोलीचालीया हे भाषायात वं थःगु कृति रचनाय् थाय्बिल । न्ववायेगु इलय् छगूकथंया भाषा व लिखितरूपय् मेगुकथंया भाषा छ्यलेगु यानाच्वंगुलिं उगु इलय् नेपाल भाषा – भाषितय् लिखित भाषाप्रति आकर्षण म्हो जुयावनाच्वंगु खः । थ्व मछिंगु परिस्थितियात चीकाः नेपाल भाषा साहित्ययात जनमानसनाप लिक्क स्वापू तयेकेगु ज्यां थुकिया प्रचार–प्रसार ज्याय् अप्वः तीव्रता हयेत पं.निष्ठानन्दं थःगु गद्यय् बोलीचाली हे भाय् हल । लिच्वःकथं पाठकत वयागु गद्य शैलीं प्रभावित जुल । वयागु थुपिं क्वछिना अति दूरदर्शी व विवेकपूर्ण जूगुलिं नेपालभाषायात अन्धकार युगं जःपाखे हयेत थुपिंपाखें तःधंगु ग्वहालि जूगु दु ।

ई.सं. पन्ध्रौ– सा¥हौं शताब्दीस युरोपय् पुनर्जागरण युग न्ह्याःगु खः । उगु पुजर्नागरण युग जीवन्त यायेत प्रिन्टिङ्ग प्रेसया आविष्कारं अतिकं तःधंगु भूमिका म्हितुगु दु । क्याकस्टनं सन् १४७६स छापे यायेगु यन्त्र दयेकेवं मुद्रण यन्त्रं सफूत यक्व हे ल्याखय् छापे याना प्यख्यं प्रचार प्रसार यायेगु सम्भव जुल । ग्रीसं प्राचीन ग्रन्थत अनेक भाषां उल्था यानाः छापे यानाः प्रकाशित जुइवं युरोपवासीया चिन्तन शैली हे थुकिं तःधंगु ह्यूपाः हल । मध्ययुगीन पुरोहितवादया निरंकुश दवावं मुक्त जुयाः स्वतन्त्र चिन्तन, वैयक्तिक मर्यादा, मानववाद थें जाःगु मूल्य मान्यता नालेत पुनर्जागरणं सकसितं सक्षम यानाबिल । पुनर्जागरणया सहअभियानया रूपय् ‘धर्म सुधार आन्दोलन’ नं युरोपय् उगु इलय् खनेदत । थुगु धर्म सुधार आन्दोलनं पादरीतय्गु एकाधिकारं धर्मयात स्वतन्त्र यात अले धर्मया वैयक्तिक स्वतन्त्र चिन्तनं थाय् काल । जोन वीक्लिफं (इ.सन् १९३५–१९८४) बाइबलयात अंग्रेजीं अनुवाद यात । प्रिन्टिङ्ग प्रेसया आविष्कारं यानाः अंग्रेजी भाषां अनूदित उगु बाइबल मुद्रित जुयाः प्रकाशनय् वल । लिच्वःकथं ब्वनामितय्सं थःगु हे विवेक व चिन्तन छ्यलाः बाइबल ब्वने खन । थुकथं युरोपय् कला, धर्मयात स्वतन्त्र चिन्तनया विषय दयेकेत पुनर्जागरण व धर्म सुधार आन्दोलनं तःधंगु भूमिका म्हितूगु दु । ठिक उकथं हे नेपाल भाषायात प्रकाशन युगय् हयेत ‘ललितविस्तर’ थें जाःगु महत्वपूर्ण बौद्ध ग्रन्थयात अनुवाद यानाः ब्वनामितय्गु पहुँचदुने तये यंकेगु, जनग्राह्य देवनागरि लिपियात ब्यवहारय् हयेगु, बोलचाली भाषाया गद्यशैली नालेगु थें जाःगु पं. निष्ठानन्दया क्रियाकलापं छखेर नेपालभाषा साहित्यय् पुनर्जागरण हयेगु सम्भव यानाबिल अले मेखेर बुद्ध धर्म सुधार आन्दोलन वा थुकिया पुनर्जागरणया इतिहासय् नं निर्णायक भूमिका म्हितल । बाइबलयात अंग्रेजी अनुवाद यायेगु धार्मिक दृष्टिकोणं जक महत्वपूर्ण मखु । अंग्रेजी भाषां बाइबलया प्रकाशनं गुकथं धर्म सुधार आन्दोलन ताः लाकेत तःधंगु तिवः बिल, उकथं हे पुरोहितबाद ग्रस्त तत्कालीन बौद्ध धर्मय् सुधार हयेत वयागु बौद्ध ग्रन्थ ‘ललितविस्तर’या प्रकाशनं उलि हे प्रभावकारी भूमिका म्हितल । गोप्य तयातयेमाःगु थःपिनिगु प्राचीन धार्मिक ग्रन्थयात सकसिनं थुइका काइगु जनभाषाय् हिलाः पिथन धयागु खँय् पं. निष्ठानन्दयात पुरातनपन्थी कट्टर बौद्ध पुरोहिततय्सं बामंलागु आलोचना यात । तर बुद्ध व बुद्ध धर्म सम्वन्धी ब्याख्या यायेगु थःपिनिगु जक एकाधिकार तायेकाच्वंपिं पुरोहितवादीतय्गु ल्हातं बौद्ध धर्मयात मुक्त यानाः पं. निष्ठानन्दं ब्वनामितय्सं थःगु हे स्वाध्ययनं बौद्ध धर्मसम्बन्धी ज्ञान काये फइगु स्थिति दयेका बिल । लिच्वःकथं अन्धविश्वास विरोधी, मानवतावादी शाक्यसिं बुद्धया जीवनीवारेया तथ्य जिज्ञासु ब्वनामितय्सं ‘ललितविस्तर’पाखें थःपिन्सं हे सिइके फत । थ्व स्वयां न्ह्यः बुद्ध सम्बन्धी खँ पुरोहितपाखें धाइगु किंवदन्ती भर जुइमाःगु खः । थुकथं पं.निष्ठानन्दं नेपालभाषा गद्य व बौद्ध धर्मया पुनरुत्थान ज्याय् तःधंगु योगदान याःगु खनेदु ।

महाकवि सिद्धिदास

गुगु योगदान पं. निष्ठानन्दं नेपालभाषा गद्य विधाया पुनरुत्थानया निमित्त याःगु खः, पाय्छि उकथंहे युगान्तकारी योगदान महाकवि सिद्धिदासं नेपाल भाषाया पद्यविधाय् याःगु खनेदु । खय्तला बनारसं पिदनीगु ‘सुन्दरी’ पत्रिकाय् वय्कलं वि.सं १९६३ स हे नेपालभाषां च्वयातःगु फुटकर समस्यापूर्ति प्रकाशित याना वयाच्वंगु खः । नेपाल भाषां फुटकर रचना प्रकाशन युगय् हयेगु श्रेय श्री सिद्धिदासयात वनी । वि.सं. १९७७ स श्री कवि सिद्धिदासं थःगु कृति ‘सज्जनहृदयाभरण’ भारतया बेतियां प्रकाशन यात । थ्व काब्यकृति नं श्री कवि सिद्धिदासं देवनागरि लिपि व बोलीचालीया भाषा हे छ्यःगु खः । वय्कलं थःगु जीवनकालय् यक्वः सफू च्वयादिल । ‘सिद्धिरामायण’ वय्कलं नेपालभाषां च्वयादीगु महाकाव्य खः । ‘सत्यसती’ सामाजिक विषयवस्तुइ आधारित वयागु थःगु हे मौलिक कथानक सम्पन्न खण्डकाव्य खः । वय्कः मूलत कवि जुया दी । आपालं पद्य रचनाया स्रष्टा जुयादिसां नं वय्कलं निवन्ध, कथा, आत्मजीवनी थें जाःगु गद्यकृति व ब्याकरण व छन्द विषयस नं आपालं सफूत च्वयादिल । वय्कःया आपालं रचनाय् नीति, शिक्षा, उपदेशया खँ अप्वः दयाच्वनी । वय्कः स्वयां न्हापाया काव्य कृतिस भक्ति रसयुक्त स्तुति, स्तोत्र, श्लोक, भजनया प्राधान्य खंकेफइ । तर कवि सिद्धिदासं थः स्वयां न्हापाया काव्य प्रवृत्तिपाखें छुं भतिचा अलग्ग प्रयोग याःगु खंकेफइ । वय्कःया काव्य प्रवृतिस लौकिकता, व्यावहारिकता व सामाजिक बोधया लक्षणत खंकेफइ । माध्यामिक कालय् पुनर्जागरणनाप स्वापू मदुपिं मेमेपिं कविपिं नं मदुगु मखु । सरदार हरिभक्त माथेमा, मानबहादुर, मानलाल मास्के, रामजी प्रधानाङ्गपिं नं नेपाल भाषाया हे माध्यामिक युगया कविपिं खः । तर माध्यमिक युगया हे जुयाः नं इपिं नेपाल भाषाया पुनर्जागरण गतिबिधिस संलग्न व सक्रिय खनेमदु । इपिं मूलतः भक्ति कविपिं खः । साधु–सन्तया रूपय् इमिसं निर्गुण भक्तिकाव्यया रचना याःगु दु । इहलौकिक विषयस्वया मुक्ति, मोक्ष, निवृत्तिपरक भावनां इमिगु रचना प्रेरित जुयाच्वंगु दु । इमिसं भजन, श्लोक च्वयेगुली गुलि समर्पित जू उलि भाषा–साहित्यया पुनर्जागरण व प्रचार–प्रसार ज्याय् सक्रिय व जागरुक खनेमदु । कवि सिद्धिदासं नेपालभाषा काव्य प्रवृत्तियात भजन, श्लोक व स्तोत्रया चाकलं पित हयेगु ज्याय् थःगु काव्ययात सामाजिक, लौकिक, उपदेशात्मक, शिक्षात्मक संस्कार बियाः यात । विद्यमान काव्य प्रवृत्तिस न्हूपहः हइगु भाषा – साहित्यया भण्डारयात विविध विषयया रचनां समृद्ध यायेगु, भाषा – साहित्यया महिमा सकसितं बोध याकेगु, न्हू पिंढीया कवितय्त भाषा साहित्यया सेवा यायेत हःपाः बिइगु, भाषा साहित्यया सफूत पिथनेगु थें जाःगु बहिर्मुखी गतिविधित व दायित्वप्रति वय्कः न्ह्यावलें सचेत जुया दी । थुकथं वय्कः माध्यमिक कालया सामान्य कवि जक मखसे माध्यमिक कालया पुनर्जागरण अभियानय न्ह्यलुवा भाषा सेवक व साहित्यकार जुया दी ।

महाकवि सिद्धिदास नेपाली माध्यमिक युगया कवि नं जुया दी । वय्कःया काव्यगुरु नेपालीभाषाया कवि चक्रपाणी चालिसे जुया दी । कवि सिद्धिदासं उगु इलय् बनारसं रसिक समाजपाखें पिदनीगु ‘सुन्दरी’ (वि.सं. १९६३) पत्रिकाय् नं थःगु समस्यापूर्ति कविता छापेयाकूगु खः । नेपाली भाषाय् जक मखु, नेपाल भाषाय् नं वय्कलं समस्यापूर्ति च्वयातःगु दु । वय्कःया खण्डकाव्य ‘सत्यसती’ हे समस्यापूर्तिया विकसित रूप खः । नेपाली भाषाया साहित्यकारलिसेया सहवासं कवि सिद्धदासं नेपाली साहित्य विषयस नं यक्वः ज्ञां कायेत ताःलाःगु खनेदु । भानुभक्तं गथे ‘रामायण’ च्वयाः नेपाली भाषायात जनमानस दथुइ हल, अथे हे नेपाल भाषां ‘रामायण’ च्वयाः सिद्धिदासं नेपाल भाषायात जनमानसलिक्क तयेगु बिचाः यात । थुकथं ‘भानुभक्त रामायण’पाखें हःपाः कयाः वय्कलं ‘सिद्धि रामायण’ च्वयादिल अले नेपाल भाषायात महाकाव्य युगय् दुत यंकल । थी थी ज्यां भारतपाखे वनीगु इलय् कवि सिद्धिदासं तत्कालीन हिन्दी भाषा साहित्यय् खने दयावयाच्वंगु नवजागरण प्रवृत्ति नं सिइकेगु मौका दत । थुकथं समसामायिक हिन्दी, नेपाली साहित्यया अध्ययनं नं वय्कःया साहित्यिक प्रतिभा अतिकं च्वन्ह्यानावःगु खः । आपालं सफू च्वःगु खःसां वय्कःया जीवनकालय् मात्र ‘सज्जनहृदयाभरण’ नांया नीतिशास्त्र सम्बन्धी पद्य सफू जक पिदने फत । कवि सिद्धिदासया आर्थिक व पारिवारिक जीवन उलि सुखमय मजू । अथे नं नेपालभाषा साहित्यया श्रीवृद्धि यायेत वय्कः थःगु जीवनया अन्तिम ई तक्क नं दत्तचित्त जुयाच्वन ।

नेपाल भाषाया पुनर्जागरणकाल मूलतः भाषानुरागया काल खः । उकिं सृजनात्मक साहित्यया विकासका ल्याखं थ्व काल उलि भब्य मजुल । पं. निष्ठानन्दं गद्य, महाकवि सिद्धदासं पद्य ख्यलय् देवनागरि लिपि छ्यलाः गुकथं मुद्रित सफूत पिथन उकिं जरुर नं न्हू युगय् दुहाँ वनेगु ज्या जुल ।

जगतसुन्दर मल्ल

सोझा कवि, साहित्यकार मखुसां नं नेपाल भाषा साहित्यया पुनर्जागरण अभियानय् जगतसुन्दर मल्ल, शुक्रराज शास्त्रीया देन ल्वमंके फइमखु । माष्टर जगत सुन्दर मल्लं नेपाल भाषां ‘इसपनीति कथा’ (वि.सं. १९७२)या अनुवाद यात । प्रारम्भिक शिक्षा मातृभाषां बिइमाः धयागु सिद्धान्त वय्कलं थःगु जीवनया गहनतम आदर्श तायेकल । मातृभाषां हे शिक्षा दीक्षा बीमाः धयागु वय्कःया आदर्शकथं नेपाल भाषां विद्यार्थीतय्त ज्याख्यले दइगु सफू नं च्वल । वय्कलं थःम्ह हे विद्यार्थी मुंकाः मातृभाषां शिक्षा–दीक्षा बीगु चलन न्ह्याकल । थुकथं मातृभाषायात शिक्षण जगतय् दुत हयेगु गुगु अभियान श्री जगत सुन्दर मल्लं थःगु जीवनकालय् न्ह्याकल, जुल, थुकिं नेपालभाषा प्रति जनजागरण तच्वयेकेत तःधंगु योगदान यात । वय्कलं नेवारी अंग्रेजी शब्दकोश नं च्वयादीगु दु ।

शुक्रराज शास्त्री

शुक्रराज शास्त्री शहीदया रूपय् सर्व परिचित जू । तर वय्कः शहिद जक मखु नेपाल भाषा पुनर्जागरण युगया छम्ह सारथी नं खः । भाषा जागरणयात बल्लाकेत वय्कलं तःधंगु योगदान ब्यूगु दु । भाषा स्तरीयकरण यायेत व्याकरणया तःधंगु आवश्यक जुइ । व्याकरणया अभावय् भाषाया स्वरूपबारे ज्ञान कायेत व भाषाया पठन–पाठन थाकुइगु नं स्वाभाविक खः । थ्व हे तथ्ययात हृदयगम यानाः श्री शुक्रराजं व्याकरणपाखे ल्हाः तल । वय्कःया व्याकरण पूर्ण वैज्ञानिक धाये मफयेफु तर नेपाल भाषायात ब्याकरण दृष्टिकोणं अध्ययन–मनन यायेगु ज्या वय्कलं न्ह्याकादिल । वय्कलं च्वयादीगु व्याकरणया सफूया नां ‘नेपालभाषा व्याकरण (वि.सं. १९८५) खः । व्याकरणया अलावा वय्कलं नेपालभाषाय् मेमेगु सफू नं च्वयादीगु दु । थुपिं खः – नेपाल वर्णमाला (वि.सं. १९८६), नेपालभाषा रीडर (वि.सं. १९८६) ।

कवि योगवीर सिं

नेपालभाषा पुनर्जागरण युगया मेम्ह सक्रिय कवि योगवीर सिं (वि.सं. १९४२) खः । कवि योगवीर सिं थः ल्याय्म्ह इलंनिसें हे देशय् उगु इलय् खनेदयावःगु थी थी जागृति ज्याझ्वलय् संलग्न जुया दिइ । नेपाःया इतिहासय् राणा शासन विरोधय् जनजागृति हयेत आर्य समाज आन्दोलन (वि.सं. १९६२), लाईब्रेरी पर्व (वि.सं. १९८६), आडम्बर मत पर्व (वि.सं. १९८७), चर्खा प्रचार अभियान (वि.सं. १९८२) थें जाःगु घटनां तःधंगु भूमिका म्हितूगु दु । थुपिं फुक्क महŒवपूर्ण पर्वय् श्री योगवीर सिं छुं न छुंकथं संलग्न जुयाच्वंगु दु । आर्य समाज आन्दोलनया प्रमुख नेतृत्व श्री माधवराज जोशीं यानादीगु खः । धर्म, संस्कृतिया ख्यलय् रुढी परम्परा चीकाः सुधार यायेगुु आर्य समाजी आन्दोलनया मू आज्जु खः । थ्व हे सुधार आन्दोलनं प्रभावित जुयाः श्री योगबीर सिं नं सामाजिक सांस्कृतिक सुधार ज्याय् न्ह्यचिल । महात्मा गान्धीया खादी अभियानं प्रभावित चर्खा प्रचार अभियानया नेता श्री तुलसीमेहरया स्वदेशी कापः प्रचार प्रसारया अभियानं नं वय्कः उलि हे प्रभावित जुया दिइ । श्री योगवीर सिंपाखें भाषिक, धार्मिक, आर्थिक, राष्ट्रिय, सांस्कृतिक नवजागरणं जाःगु आपालं कविता च्वयादिल । वय्कःया आपालं कविता सुधारया कामना तप्यंक हे प्रष्ट खनेदु ।
कवि योगवीर सिंपाखें बौद्ध धर्मय् आधारित कविता नं च्वयादीगु दु । नेपालभाषाया पुनर्जागरण अभियान व बौद्ध धर्मया पुनर्जागरण अभियान समकालीन अभियान खः । रुढीसंस्कार व पुरोहितवादं ग्रस्त जुयावनाच्वंगु बौद्ध धर्मयात धर्मया सही लँपुइ हयेत थी थी कुतः थुगु हे इलय् जूगु खनेदु । वि.सं. १९८१ स तिब्बतया खाम प्रदेशं क्यान्छेलामा नांया छम्ह लामा भिक्षुं धार्मिक यात्राया झ्वलय् स्वनिगलय् वयाः थासं थासय् धर्म प्रवचन याःगु खः । थुम्ह लामाया प्रवचनं उगु ईया बौद्ध ल्याय्म्हत तसकं हे प्रभावित जुल । लामा भिक्षुया प्रवचनं बौद्ध धर्मावलम्वीत प्रभावित जुया वंगुली सनातनपन्थी पुरोहित वज्राचार्यत असन्तुष्ट जुया वल । लिच्वःकथं बौद्ध समूह दुने नं पुरोहित वज्राचार्यत व बौद्ध लामा भिक्षुपाखें प्रभावित बौद्ध जजमानतय् दथुइ मन अप्वः स्यनावन । थः थवय् ल्वाकाः थःगु शासन बल्लाकेगु ज्याय् तत्कालीन राणाशासकतय्सं थ्व ल्वापूयात ल्ह्वनाः अप्वः फाइदा कायेत स्वल । कवि योगबीर सिं नं व हे लामा भिक्षुया प्रवचनं आकर्षित जुयाः ‘धर्मसार मत’ थें जाःगु कविता च्वल । तर तत्कालिन राणा सरकारं ‘आडम्वर मत’ प्रचार याःगु दोषारोपन यानाः वय्कःयात दण्ड ब्यूगु खः । सरकारं पूर्व स्वीकृति बिना वय्कलं ‘धर्मसार’ कविता छापेयाःगुलिं वय्कःयात १०÷– तका दण्डस्वरूप पुइकूगु खः । थ्वया लिपा नेपाल भाषाया छु नं रचना पिथनेत सरकारं न्हापा हे स्वीकृतिमकासें छापे यायेमदइगु कडा नियम नं लागू यात । थुकथं नेपाल भाषाया सेवा व धार्मिक सुधार ज्याय् न्ह्यचिलाच्वंगुलिं योगबीर सिं तत्कालीन राणा सरकारया कुदृष्टिया शिकार जुइमाःगु खः ।
कवि योगबीर सिं नं कवि सिद्धदास थें हे केवल नेपाल भाषाया कवि जक मखसे नेपाली भाषाया नं कवि खः । वनारसं पिदनीगु ‘सुन्दरी’ (वि.सं. १९६३) पत्रिकाय् वय्कलं अनेक समस्या पूर्तित व कविता पिथन । अझ महत्वपूर्ण खँ ला वय्कःया जनबहाःया कापः पसलय् तत्कालीन नेपाली भाषाया प्रसिद्ध कविपिं नापलायेगु यानाच्वंगु खः । चक्रपाणि चालिसे, शम्भुप्रसाद ढुङ्गेल, लेखनाथ पौडेलथें जाःपिं नेपाली भाषाया मूर्धन्य कविपिं वय्कःया कापः पसलय् न्हिं न्हिं नापलानाः कविताबारे अनेक चर्चा याइगु खः । स्वयं श्री योगबीर सिं नं थ्व कवि पुचलय् ब्वति कया दी । थुकिं स्पष्ट जुइ कि कवि योगवीर सिंया संसर्ग उगु ईया नेपाली भाषाया नांजाःपिं ख्याति प्राप्त कविपिं नाप बांलाक्क हे दु । कवि योगवीर सिं व्यवसायं कापःया व्यापारी खः । तर कापःया ब्यापारी खःसां नं वय्कलं विशेष यानाः स्वदेशी खद्दर कापः मीगु खः । स्वदेशी ज्याया विकास यायेमाः, स्वदेशी धन विदेशय् छ्वयेमज्यू थें जाःगु बल्लागु राष्ट्रियताया भावना, आर्थिक आत्मनिर्भरताया चेतना वय्कःयाके गाक्कं दु । थुपिं विषयस केन्द्रित जुयाः वय्कलं ‘मनका उद्गार’ थें जाःगु राष्ट्रवादी कविता नं च्वःगु दु । नेपाल भाषायात देश विदेशया शास्त्रीय भवनपाखें मान्यता बिइकेगु उत्कृष्ट अभिलाषा न्ह्यब्वयाः वय्कलं ‘नेपाल भाषा’ थें जाःगु भाषा अनुरागं ओतप्रोत जूगु कविता च्वयादिल । थःगु लेखे जाति, समुदाययात सामाजिक कुरीति, कुप्रथा व कुपरम्परां मुक्त यायेगु धयागु उद्गार अभिव्यक्त यानाः नं वय्कलं छुं कविता च्वयादीगु दु । कविता बाहेक वय्कलं ‘शकुन्तला’ नांया छगू चिहाः नाटक नं च्वयादीगु दु । वय्कः मूलतः राष्ट्रवादी, सुधारवादी व भाषा अनुरागी कवि जुया दी । नेपालभाषाया पुनर्जागरण युगय् भाषा साहित्य थकायेगु ज्याय् वय्कःया तःधंगु योगदान दु । नेपालभाषा महाकवि श्री चित्तघरया ला वय्कः काव्यगुरु हे जुया दी ।

धर्मादित्य धर्माचार्य

पुनर्जागरणया मेम्ह महŒवपूर्ण व्यक्तित्व खः – धर्मादित्य धर्माचार्य (वि.सं.१९५९–२०२०) । वय्कःया खास नां जगतमान बैद्य खः । नेपालभाषायात संस्थागत रूपं विकास यायेगु निंतिं वय्कःपाखें गुकथंया अभूतपूर्व कुतः जुल, व नेपालभाषाया इतिहासमा ज्वःमदु । थःगु उच्च अध्ययनया लागि कलकत्ता वंगु इलय् प्रवासय् हे च्वना वय्कलं नेपाल भाषा व बौद्ध धर्मया उत्थानया लागि थःत पूर्णतया समर्पित यात । नेपाल भाषाया न्हापांगु साहित्यिक संस्था ‘नेपाल भाषा साहित्य मण्डल’ (वि.सं. १९८३) स्थापना यात । अथे हे नेपाल भाषाया न्हापांगु पत्रिका ‘बुद्ध धर्म व नेपालभाषा’ (वि.सं. १९८२) नं वय्कलं कलकत्ताय् प्रकाशित याना दिल । पूर्वीक्त पत्रिका शुरुइ बुद्धधर्म नामं बौद्धधर्मया मुखपत्रया रूपय् प्रकाशित यात । तर छुं ल्याः लिपा हे बौद्धधर्म सम्बन्धी लेख रचनाया नापनापं नेपालभाषा साहित्यसम्बन्धी लेख रचनात नं दुथ्याका नेपाल भाषा साहित्यया मुखपत्रया रूपय् पिदनेगु यात । लिच्वःकथं थ्व पत्रिका ‘बुद्धधर्म’ नामं ‘बुद्ध धर्म व नेपालभाषा’य् हिलावन । थुकथं नेपाल भाषायात पत्रिकाया युगय् दुतयंकाः पत्रिकामार्फत नेपालभाषायात प्यखेरं प्रसार यायेगु गुगु अभियान श्री धर्मादित्य धर्माचार्यं न्ह्याकल, थुकिं नेपालभाषाया पुनर्जागरण ज्याय् तसकं दुग्यंगु तिवः जूवन । ‘बुद्धधर्म व नेपालभाषा’य् रूपान्तरजुया पिदनेवं थुकि कवि सिद्धदास, कवि योगवीर सिं, कवि वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व कवि चित्तधरपिनिगु कविता नं पिदनेगु जुयावल । कलकत्तां पिदनीगु खःसां थुकिया प्रचार–प्रसारया लागि येँ च्वनाच्वंपिं भाषानुरागीपिंपाखें नं स्वनिगलं थुगु पत्रिकाया विकासया लागि फक्वः ग्वहालि यात । कवि वैकुण्ठप्रसाद लाकौलं स्वच्छन्दतावादी प्रवृत्तिया थःगु कविता नं दकले न्हापां थ्व हे पत्रिकाय् पिथंगु खः । कवि फत्तेबहादुर, कवि चित्तधरपिनिगु प्रारम्भिक कविता नं थ्व हे पत्रिकाय् छापे जूगु खः ।
धर्मादित्य धर्माचार्य कलकत्ता विश्वविद्यालयय् अध्ययन यानाच्वंगु इलय् कलकत्ता विश्वविद्यालयया तत्कालीन उपकुलपति श्री आशुतोष मुकर्जी खः । श्री आशुतोष मुकर्जीं विश्वविद्यालयस मातृभाषायात नं थाय् ब्यूगु खः । उपकुलपति आशुतोष मुकर्जीया थुगु निर्णयं प्रोत्साहित जुयाः श्री धर्मादित्य धर्माचार्यं कलकत्ता विश्वविद्यालयया उच्चशिक्षाय् नेपालभाषायात नं दुथ्याकेगु अभिलाषा तल । विश्वविद्यालयया उच्चस्तरय् नेपाल भाषा दुथ्याकेगु अभिप्रायं वय्कलं स्तर मिलेजूगु पाठ्क्रम तयार यानादिल । नेपालभाषा साहित्यया प्राचीन इतिहासया व्याख्या, विश्लेषण यानाः दकले न्हापां नेपाल भाषाया इतिहास सम्बन्धी गहन अनुसन्धानात्मक च्वसु नं वय्कलं च्वयादिल । ‘नेपाल भाषा व थुकिया साहित्य’ नामं उगु च्वसु वय्कलं ‘बुद्धधर्म व नेपाल भाषा’ पत्रिकाय् पिथना दिल । थुकथं नेपाल भाषाया गद्य व पद्य निगुलिं विधाया विकास ज्याय् श्री धर्मादित्यया तःध्रगु देन प्रमाणित जुइ । भाषा, राष्ट्रियता, शिक्षा विषयक आपालं सुधारात्मक व बौद्धिक च्वसु ‘बौद्ध धर्म व नेपालभाषा’य् छापेजूगु दु । बौद्ध धर्मया स्थविरवाद सम्प्रदायया पुनर्जागरणया लागि वय्कःया योगदान अतिकं महŒवपूर्ण जू । भाषा व बौद्धधर्मयात थःगु जीवन रथया निचाः घःचाःया रूपय् ग्रहण यानाः वय्कलं थुमिगु विकासया लागि थःगु जीवनया सम्पूर्ण शक्ति छ््यल । पं. निष्ठानन्द व कवि सिद्धिदासं न्ह्याकूगु नेपाल भाषा पुर्नागरणया ज्यायात वय्कलं व्यापक व विस्तारित यानादिल ।

वैकुण्ठ प्रसाद व ‘थुलिंचा पुचः

विदेशय् च्वना श्री धर्मादित्य धर्माचार्यं भाषा जागरणया गतिबिधिस तल्लीन जुयाच्वंगु इलय् येँय् स्वनिगलय् श्री वैकुष्ठप्रसाद लाकौल (वि.सं. १९६३ – २०५१ ) व वया पासापिं नं थःपिनिगु मातृभाषा अनुरागं पे्ररित जुयाः भाषा साहित्यया सेवा यायेत नापं च्वन । थ्व पुचःयात ‘थुलिंचा’ पुचः धायेगु याः । ‘थुलिंचा’ नेपालभाषाया माध्यमिक काल व आधुनिककाल दथुया संक्रमणकालीन कविता मुना खः । थुकी निगू ब्वः दु । छगू ब्वःय् कवि वैकुण्ठप्रसादया काव्य रचना दुसा मेखेर निगूगु भागय् वया भाषानुरागी सहमित्रपिनिगु काव्य रचना दु । उगु इलय् अंग्रेजी स्कूलय् ब्वनिपिं छपुचः जागृत नेपालभाषा भाषी विद्यार्थीत भाषानुरागपाखें प्रेरित जुयाः नियमित रूपं मातृभाषाय् काव्य रचना यायेगु यात । कविता च्वयेगु, परस्परया कविता न्यंकेगु थें जाःगु साहित्यिक कार्यक्रमपाखें थुपिं विद्यार्थीतय् दथुइ भाषा प्रतिया जागरण झन्झन् अप्वया वन । थुगु पुचःया नेतृत्व कवि वैकुष्ठप्रसाद लाकौलं याःगु खः । ‘थुलिंचा’ पुचःया दुजःपिं सकसिके हे भाषानुरागी दुगुलिं भाषा जागरणप्रति सकसिनं नुगः क्वसायेकल । तर उगु पुचःपाखें साहित्यिक व्यक्तित्व विकास यायेत धाःसा श्री वैकुष्ठप्रसाद लाकौल जक सफल जुल । धाये श्री वैकुष्ठप्रसाद लाकौल नेपालभाषाया पुनर्जागरणकालया अन्तपाखेरया कवि खः अले स्वच्छन्दकालक्या काव्य लक्षणत वय्कःया कविताय् खनेदयेधुंकल । थुकथं वय्कःयात माध्यमिक युग व स्वन्छन्दवादी युग दथुया सेतुकथं नं कायेगु याः । पुनर्जागरण युग भाषा जागरणया लागि संघर्षया युग जूगुलिं थुगु इलय् गुलि नं गतिविधित जुल थुकि भाषानुरागया प्रवृत्ति हे प्रवल जुइगु स्वाभाविक खः । विशुद्ध साहित्यया विकास यायेत छुं पूर्वाधारया आवश्यकता जुइ । पुनर्जागरण युगय् तयार जूगु भाषिक जागरणया पूर्वाधारया लिच्वःकथं हे विशुद्ध साहित्यया विकास ययोगु संभव जुल ।

कवि फत्तेबहादुर र ‘नेपाली बिहार’ (वि.सं. १९९६)

भाषानुराग युगया अन्तपाखे कवि श्री फत्तेबहादुरं (वि.सं. १९५९–२०४०) नं महाकवि सिद्धिदासपाखे मातृभाषा व साहित्य सेवायायेगु प्रेरणा काल । वय्कलं धर्मादित्य धर्माचार्यं चले यायेगु ‘बुद्धधर्म व नेपालभाषा’ पत्रिकाय् थःगु न्हापांगु कविता पिथंगु खः । नेपाःया इतिहासय् क्रान्तिकारी स्कूलया नामय् म्हस्यूगु महावीर स्कूल (वि.सं. १९९३)य वय्कःया छम्ह संस्थापक नं खः । वय्कलं थःगु हे सम्पादकत्वय् ‘नेपाल विहार’ नामं नेपालभाषा काव्यया न्हापांगु काव्य संग्रह पिथंगु खः । उगु संग्रह वय्कलं भारतया बेतियाय् छापेयाःगु खः । ‘नेपाली विहार’ काव्य संग्रह नेपालभाषाया प्राचीन, माध्यामिक व आधुनिक युगया कविता नमूनात दुथ्याकातःगु दु । थी थी युगया प्रतिनिधि कविताया मुनाया रूपय् थ्व संग्रहया तःधंगु ऐतिहासिक महत्व दु । थ्व सफूया आधुनिक कविताया खण्डय् नेपाल भाषा काव्यया स्वच्छन्दतवादी कवि श्री सिद्धिचरणया न्हापा पिदंगु कविता दु । संपादक श्री फत्तेबहादुरं च्वयातःगु भाषानुरागं जायाच्वंगु अत्यन्त जोशिलो भूमिका थुगु संग्रहया अत्यन्त महत्वपूर्ण आकर्षण जूगु दु । माध्यमिक युगय् भाषा साहित्यया पुनर्जागरणया निमित्त थ्वयेकूगु शंखनादया तिव्रतम स्वर वय्कःया उगु भूमिका जुयाब्यूगु दु । थुकथं प्राचीन युगय् अति विकसित विन्दुइ थ्यना नं दथुइ प्रायः मरणान्त जुइधुंकूगु नेपालभाषा साहित्यय् नवजीवन न्ह्याकेत अनेक कठोर कुतः जुल । थ्व सन्र्दभय् पं. निष्ठानन्द, महाकवि सिद्धिदास, शुक्रराज शास्त्री, जगतसुन्दर मल्ल, योगवीर सिं, वैकुष्ठप्रसाद लाकौल, धर्मादित्य धर्माचार्य, फत्तेबहादुर व चित्तधरथें जाःपिं भाषा साहित्य सेवकतय्सं भाषा साहित्ययात अन्धकार युगं पुनर्जीवित यायेत गुगुकथंया तपस्या यात व नेपालभाषाया इतिहासय् अविस्मरणीय दु ।

नेपाःया इतिहासय् उगु ई राणा शासकतय्गु शोषणया चरम काल खः । छुं नं जागरणया ज्या न्हुयाः राणातय्सं न्हंका च्वन । सुधारया छु नं लक्षण राणासरकारया लागि असह्य जुइगु । थुजोगु निरंकुशताया वातावरणय् भाषा साहित्यया पुुनर्जागरण अभियानय् सक्रय जुइगु सुयागु निंतिं नं अपूगु ज्या मखु । बरु थुकिं तत्कालीन सरकारया काप सहयायेमाःगु बाध्यता जुइगु । पं. निष्ठानन्दनिसें कयाः योगबीर सिं, धर्मादित्य धर्माचार्य, फत्तेबहादुर सिं, सिद्धिचरण, चित्तधरपिन्त इमिगु मातृभाषा व साहित्यया उत्थानया लागि याःगु सद्कार्यया लागि राणातय्सं अनेक यातना बिल । पं.निष्ठानन्दया सफू ‘ललितविस्तर’ हाकनं प्रकाशित यायेत प्रतिवन्ध तल । कवि योगवीर सिंपाखें भाषा साहित्यया सेवा याःगु वापत तक्वः दण्ड फयेमाःगु खः । अथे हे कवि वैकुण्ठप्रसादं नं नेपाल भाषां कविता च्वयाः ‘बुद्धधर्म व नेपाल भाषा’ पत्रिकामार्फत पिथंगुलिं राणासरकारपाखें चेतावनी व नसीहतया सामना यायेमाःगु खः । श्री धर्मादित्य धर्माचार्यं नं भाषा साहित्यया सेवा याःगुवापत अनेक पंगःत अनुभव यायेमाःगु खः । कलकत्ताय् च्वनाः अध्ययन यानाच्वंगु इलय् वय्कःया मासिक सरकारी आर्थिक अनुदानहे दिका बिल । अन्त्यय् ‘बुद्धधर्म व नेपालभाषा’ पत्रिका बन्द यायेत बाध्य यानाः वय्कःयात येँया उद्योग परिषदय् खर्दार पदय् तक्यंका बिल । कवि चित्तधरं विं.सं १९८९ स व्यापरया निंतिं कलकत्ता वंगु इलय् अनं हे थःगु ‘पद्म–निकुञ्ज’ व ‘हृदय कुसुम’ नांया काव्य संग्रह छापे याना हल । थ्व सफूया १००/१०० पाः नं भंसारं जफत याःगु खः । थ्व हे कारणं कवि चित्तधरं फत्तेबहादुरया सम्पादकत्वय् पिदंगु ‘नेपाल विहार’ कविता पुचलय् थःगु कविता तयेगु तकं आँट मयात । जुद्धशम्शेर प्रधानमन्त्री जुइधुंका जावलाखेल दरवारय् उगु इलय् नेपाल भाषाया लेखक व भाषासेवीतय्त सःताः नेपाल भाषां मच्वयेत चेतावनी ब्यूगु खः । श्री फत्तेबहादुर व कवि सिद्धिचरणं ‘नेपाली बिहार’ सफूया कारणं वि.सं. १९९७ स जेल यातना फयेमाल । कवि सिद्धिचरणया ‘वर्षा’ नांया कविता थ्व हे ‘नेपाल बिहार’ स छापेजूगु खः गुगु कविताय् वय्कलं ‘क्रान्तिबिना थन शान्ति दइमखु’ धकाः बिचाः प्वंकूगु खः । थ्व ध्वः तत्कालीन राणातय्त अपच जुल अले लिच्वःकथं कवि सिद्धिचरणं कठोर यातना फयेमाल । चित्तघरया ‘पद्य–निकुञ्ज’ मुना दुनेया ‘मां’ कविताय् नं अनेक राजनैतिक रहस्य खनाः तत्कालीन शासनं वय्कःयात नं वि.सं. १९९७ पर्वय् जेल चलान यात । जागरणया घोर शत्रु राणाशासन कालय् भाषा साहित्यया उत्थान ज्या न्ह्याकेगु कम संघर्षम मजू । अथे दं अनेक जोखिम कयाः नं थःगु तन, मन, धनं गुकथं नेपालभाषाया पुनरुत्थान कालय् भाषा व साहित्यसेवीतय्सं थःगु अमूल्य योगदान बिल, उकिया लिच्वःकथं नेपालभाषा साहित्ययात निरन्तर गति बीत तःधंगु बः ब्यूगु खः ।