धरहरा

उपप्रा रवि शाक्य

येँया लुँहिति लिक्कसं धस्वानाच्वंगु धरहरायात नेपाःया दकलय् तःजाःगु वास्तुकलाया रूपय् कयातःगु दु । गोर्खाया जुजु पृथ्वीनारायण शाहं षड्यन्त्रपूर्वक स्वनिगःयात थःगु नियन्त्रणय् काय्‌धुंकाः न्हापां–न्हापांला थनया हे कलाकृतिया विकासय् निरन्तरता ब्यूगु खः । तर लिपा विदेशीतय्‌गु आगमन अप्वः जुयावःबलय् विदेशी वास्तुकलाशैली नं दुहांवल । भीमसेन थापाया इलय् मुक्कं विदेशी शैली छ्यलाः धरहरा दय्‌केगु ज्या जुल । धरहरायात काचाक्क स्वय्‌बलय् भारतया आगरास्थित ताजमहलया प्यकुनय् थनातःगु मीनारया वास्तुशैलीनाप ज्वःलाःगु खनेदइ । न्हापा–न्हापा राज्यपाखें जनताया नामय् छुं महत्वपूर्ण सुचं जारी याय्‌मासा अन थहांवनाः विगुल पुयाः न्यंकीगु खः । अथेहे आपत्कालय् सैनिक मुंकेमाःसा धरहराय् थहांवनाः विगुल पुइगु खः । न्हय्‌तँजालय् छचाःखेरं बार्दली पिकयाः दकलय् च्वय् ताहाकःगु गजू तयातःगु दु । सुरक्षाया नितिं धरहराया छचाःखेरं पःखाः दनातःगु दु । पःखालय् नं मुगल शैली ल्वाकज्यानाच्वंगु दु । तर नेपाःया इतिहासय् लुँहितिइ च्वंगु थुगु धरहराबाहेक मेगु छगू धरहराया नं उल्लेख जुयाच्वंगु दु । राज्यया हरेक क्षेत्रय् थःगु प्रभाव विस्तार यानाच्वंम्ह भीमसेन थापां थःगु निवास बागदरवारय् उगु धरहरा दय्‌कूगु खः । उगु बागदरवार दय्केत नेवाःतय्‌गु २८ खा छेँ थुनाछ्वःगु खः (रेग्मी, २०३३ः ६१) । उगु हे बागदरवारय् विसं १८८१ स भीमसेन थापां नेपाःया न्हापांगु धरहरा दय्‌कूगु खः । धरहराया निर्माण सम्बन्धी थौंकन्हय् राष्ट्रिय संग्रहालयस सुरक्षित यानातःगु अभिलेख थुकथं दु –
१. स्वस्ति श्री शाके १७४६ सम्वत् १८८१ साल श्रावणकृष्ण सप्तम्यां
२. तिथौ रेवति नक्षत्र शुक्रमयोग रविवासरे, श्रीजनरल भीम
३. सेन थापाले बनायाको धरहरा शुभम् ।। ।।
(तेवारी व मेपिं, २०२०ः १७)

थुगु धरहराबारे भीमसेन थापाया भक्त सुन्दरानन्दं “यमराजको हतियार दंडस्वरूप अग्लो टाडाबाट पनि देषिन्या गरि बनायाका खंब तेस्ले पनि असल् मनोहर बस्न्या जग्गह भयो” धकाः तारीफ यानातःगु दु (वज्राचार्य, २०१९ः २५६–५७) ।

न्हापांगु धरहरा दय्‌कूगु दच्छिलिपा विसं १८८२ सालय् जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहया नायबी जुयाः शासन न्ह्याकाच्वंम्ह ललितत्रिपुरसुन्दरीं मेगु धरहरा दय्‌कल । थौंकन्हय् लुँहिति लिक्कसं च्वंगु धरहरा थ्व हे खः । धरहराया लुखाया च्वय् तानातःगु सुवर्णपत्रया अभिलेख थुकथं दु –
१. स्वस्ति श्री सम्वत १८८२ साल मिति चैत्र सुदि १२ रोज
२. ४ वैशाख महिनाका दिन ९ जादा श्रीमन्म
३. हाराजाधिराजपट्टराज्ञी श्रीश्रीश्रीमल्ललि
४. तत्रिपुरसुन्दरीदेवीले यो धरहरा बनाउनु भै
५. तयार गरी गजुर च¥हाउनु भयाको हो ।। शुभम्
(योगी नरहरिनाथ, २०१२ः ८६)

थुपिं निगः धरहरामध्ये भीमसेन थापां दय्‌कूगु धरहरायात ‘उपल्लो धरहरा’ व ललितत्रिपुरसुन्दरीं दय्‌कूगु धरहरायात ‘तल्लो धरहरा’ धाइगु खः । विसं १८८७ आश्विण कृष्ण ७ खुन्हु स्वनिगःया देगः व जग्गाया दापूबारेया छगू टिपोटय् निगुलिं धरहराया जाः बियाः थुकथं च्वयातःगु दु – “जनरल भीमसेन थापाले बनायाको उपल्लो धरहरा उचा हात १२४, ऐले बनायाको तल्लो धरहरा उचा हात ९०” (वज्राचार्य, २०३३ः २७३) । थुगु विवरणपाखें लुँहितिइ च्वंगु आःया धरहरास्वयां बागदरवारय् च्वंगु धरहरा तःजाः धकाः स्पष्ट जूगु दु ।

विसं १८९० भाद्र २२ गते (२६ अगष्ट १८३३) सोमवारखुन्हु विनाशकारी भुखाय् ब्वःगु खः । उबलय् ब्रिटिश रेजिडेन्सीया सहायक चिकित्सक जुयाः नेपालय् च्वनाच्वंम्ह क्याम्पबेल (१८३३ः ५६५) या धापूकथं उगु भुखाचं निगुलिं धरहरा ध्वस्त जूगु खः । तर वास्तविकता अथे मखु । उगु भुखाचं बागदरवारय् च्वंगु भीमसेन थापां दय्‌कूगु धरहरा पाःताः जुइक दुनावःगु खः (नेपाली, २०३५ः १५५) तर ललितत्रिपुरसुन्दरीं लुँहितिया नापसं दय्‌कूगु धरहराया गजू जक कुतुंवंगु खः (योगी नरहरिनाथ, २०१२ः ८६) । उबलय् नेपाःया राज्यव्यवस्थाया शक्तिकेन्द्रय् भीमसेन थापा हे च्वनाच्वंगु खः ।

थःम्हेस्यां दय्कूगु धरहरा पाःताः जुइक दुनावंसां भीमसेन थापां उकियात पुनर्निर्माण याकूगु खनेमदु । विसं १८९६ श्रावण ८ गते भीमसेन थापां आत्महत्या यानाः सीधुंकाः उगु धरहराया भग्नावशेष नं धर्तीया गर्भय् विलीन जुयावन । आः उगु धरहराया अस्तित्व इतिहासया पानाय् जक सीमित जुइधुंकल । विसं १८८२ स ललितत्रिपुरसुन्दरीं दय्‌कूगु धरहरा १०८ दँतक दनाच्वन । दथुइ छकः ईसं १८५६ स मलखं कयाः क्षति जूबलय् ईसं १८६९ जीर्णोद्धार याःगु खः (राइट, १८७७ः १३) ।

विसं १९९० माघ २ गते (१३ जनवरी १९३४) या तःभुखाचं लुँहितिइ च्वंगु ललितत्रिपुरसुन्दरीं दय्‌कूगु धरहरा दुनावन । धरहरा दुंबलय् कःतिं सिमा फाय्‌थें चिरिबायावंगु व ग्वःफय् वय्‌थें धू ब्वःगु खः (राणा, १९९२ः १२) । दुनावःगु अःपा व वज्रया कुचा पःखालं छकू हे पिहांमवंसे फुक्क पःखाःदुने जक लाःगु खः (योगी नरहरिनाथ, २०१३ः ८१स राणा, १९९२ः १२) । भुखाचं ल्यंदुगु नितँया द्यःने मेगु तल्ला तनाः तत्कालीन प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेरं विसं १९९२ सालय् जीर्णोद्धार याःगु खः । धरहराया लुखाफुसय् जीर्णोद्धारया ताम्रपत्र तयातःगु थुकथं दु –

१. संवत् १८८२ साल, चैत्र सुदी रोज ४ मा श्रीश्रीश्रीमल्ललित
२. त्रिपुरसुन्दरीदेवीबाट बनाईबक्सेको यो धरहरा विक्रम सं
३. वत १९९० साल माघ २ गते (माघकृष्ण ३०) सोमवारको भी
४. षण भूकम्पले भत्की बिग्री २ तलासम्म पुरानो बाँकी भए
५. कोमा अरू तला उठाई विक्रम संवत १९९२ सालमा
६. जीर्णोद्धार गरीबक्सियो । शुभम् ।।
(तेवारी व मेपिं, २०१९ः ८–९)

देवमाला वंशावलीइ न्हापा ९ तँ दुगु धरहरा भुखाचं दुंबलय् क्वय्या ४ तँ जक ल्यंदय्क दुंगु व जुद्धशमशेरं ल्यंदुगु ४ तँमध्ये नं छतँ थुनाः न्हापा गथे खः अथे हे ९ तँ यानाः जीर्णोद्धार यानाब्यूगु खँ च्वयातःगु दु (योगी नरहरिनाथ, २०१३ः ८१) । तर भुखाय् ब्वय्न्ह्यः कयातःगु किपाय् धरहरा ११ तँ दुगु प्रष्ट सीदु । जुद्धशमशेरं जीर्णोद्धार याःबलय् ९ तँजक यानाब्यूगु खः । अभिलेखय् भुखाय् ब्वय्‌धुंकाः धरहरा दुनाः २ तँजक ल्यंदुगु धकाः च्वयातःगु दुसा देवमाला वंशावलीइ प्यतँ ल्यंदुगु धकाः च्वयातःगु दु । भुखाय् ब्वय्‌धुंकाः कयातःगु किपाय् ४ तँ हे ल्यंदनिगु प्रष्ट सीदु ।

थुकथं अभिलेख अध्ययन याय्‌बलय् भीमसेन थापां दय्‌कूगु व ललितत्रिपुरसुन्दरीं दय्‌कूगु निगू धरहरा खनेदःवइ । निगुलिं धरहरा भीमसेन थापा प्रधानमन्त्री जुयाच्वंबलय् हे दय्कूगु खःसां भीमसेन थापाया नामं दय्‌कूगु धरहरा विसं १८९० या भुखाचय् लानाः दुनावनेधुंकाः पुनर्निर्माण मजुल । थौंकन्हय् लुँहितिइ च्वंगु धरहरा भीमसेन थापाया नामं दय्‌कूगु मखु, ललितत्रिपुरसुन्दरीया नामं दय्‌कूगु खः । अथे जूसां उकियात भीमसेन थापां दय्‌कूगु धकाः प्रचारप्रसार यानातःगु दु । थ्वबारे पुनर्विचार याय्माःगु अवस्था वःगु दु ।

लिधंसा
तेवारी, रामजी व मेपिं (सं.), विसं २०१९, अभिलेख—संग्रह (आठौं भाग) । काठमाडौं ः संशोधन मण्डल ।
तेवारी, रामजी व मेपिं (सं.), विसं २०२०, अभिलेख—संग्रह (बाह्रौं भाग) । काठमाडौं ः संशोधन मण्डल ।
नेपाली, चित्तरञ्जन, विसं २०३५, जनरल भीमसेन थापा र तत्कालीन नेपाल । स्वंगूगु संस्करण । काठमाडौं ः रत्न पुस्तक भण्डार ।
योगी नरहरिनाथ, विसं २०१२, ‘नेपाल धरहराको अभिलेख’, इतिहास प्रकाश, १ः ८६ ।
योगी नरहरिनाथ (सं.), विसं २०१३, देवमाला वंशावली । काठमाडौं ः श्रीपीरमहन्त
क्षिप्रानाथ योगिराज ।
राणा, ब्रह्मशम्शेर जङ्गबहादुर, विसं १९९२, नेपालको महाभूकम्प (१९९० साल) ।
निगूगु संस्करण । काठमाडौं ः ब्रह्मशम्शेर जङ्गबहादुर राणा ।
रेग्मी, जगदीशचन्द्र, विसं २०५०, शाहकालीन कला र वास्तुकला । निगूगु संस्करण । ललितपुर ः साझा प्रकाशन ।
वज्राचार्य, गौतमवज्र, विसं २०३३, हनूमान्ढोका राजदरवार । काठमाडौं ः नेपाल
र एशियाली अध्ययन संस्थान ।
वज्राचार्य, धनवज्र (सं.), विसं २०१९, पण्डित सुन्दरानन्दविरचित त्रिरत्न–सौन्दर्य–
गाथा । काठमाडौं ः नेपाल–सांस्कृतिक–परिषद ।

Campbell, A., 1833, ‘Account of the Earthquake at Kathmandu’, The Journal of the Asiatic Society of Bengal, II: 564 – 67.
Wright, Daniel (Ed.), 1877, History of Nepal. Cambridge: At the University Press.