बुंगद्यः जात्राया इतिहासय् जुजुपिनिगु सहभागिता

उपप्रा. रवि शाक्य

बुंगद्यःया न्हवं
बुंगद्यःया न्हवंबलय् नेकूतय्गु महत्वपूर्ण भूमिका दु । इमित राजा नरेन्द्रदेवया कान्छाम्ह काय्या सन्तान धाइ ।* न्हवंया लागी तःबहालं लगंखेलय् तक कुबियाः यंकेगु व न्हवंबलय् पंचामृतं लुइगु इमिगु कर्तब्य खः । तर नेसं ७७४ या न्हवंबलय् ख्वपं वय्माःपिं नेकूत मवःगुलिं न्ह्यःने दुपिं कोबहाःया गंगाराम निक्व व मेम्ह छम्ह निक्व जानाः बुंगद्यःयात कुबिल । ल्यूनें बुंगया हाकुदेव नायक याकःचां कुबिल । न्हवं याःगु इलय् नं प्यम्ह नेकू माःथाय् निम्ह जक नेकूतय्सं याकल । थथे जूगुया मुख्य कारण यल व ख्वप दथुइ राजनैतिक स्वापू स्यनाच्वंगुलिं खय्फु । ख्वप व येँयापिंसं श्रीनिवास मल्लयात ग्वाकाः किपुली विद्रोही सरकार दय्केबिसेंलि यलया ख्वप व येँलिसे सम्बन्ध ख्वाउँयावंगु खः । नेसं ७७२ आश्विन शुक्ल ६ खुन्हु सिद्धिनरसिंह मल्लया काय् ज्योतिनरसिंह मल्ल सीबले येँ व ख्वपया लँ मचाःगुलिं नखु खुसिइ यंकाः दाहसंस्कार याय्माःगु खः ।**

* कुलचन्द्र कोइराला, श्री मत्स्येन्द्रनाथ, काठमाडौंः गुठी संस्थान, विसं २०५२, पृ. ५०
** Wright, 1983:240.

नेसं ७८३ या न्हवंबले नं थथे हे जूगु दु । थुबले न्हवंया लागी ख्वपया नेकूत मब्वंसे यलया व पन्तिया नेकूत मुंकाः न्हवं यात । थ्व इलय् जगतप्रकाश मल्ललिसे श्रीनिवास मल्लया दुश्मनी जुयाच्वंगु खः ।
ने.सं ७८५स न्हवंया तिथि गोलमाल जूगु खनेदु । शिवराम पुनचा नांया ज्योतिषया अनुसार द्वितीया तिथि तुत जूगु, मेपिं सकसिगु गणनाय् पारु तुत जूगुलिं बखनिम्ह बाबुजुयाके * सल्लाह काःवन । । बखनिम्ह बाबुजुया सल्लाह अनुसार पुन्हि (चौलाथ्वः १५) खुन्हु न्हवं यात ।

* बखनिम्ह बाबुजु धैम्ह यलया बखनिम्ह (बलिम त्वालय् च्वंम्ह जुजुया राजपुरोहित विश्वनाथ उपाध्याय खः । तत्कालीन इलय् तःधंगु महत्व दुम्ह थुम्ह मनू नेसं ७९१ भाद्र कृष्ण ६ खुन्हु मदुगु खः । (D.R. Regmi, Medieval Nepal vol. 3, Calcutta: firma K.L. Mukhopadhyay, 1966, P. 83)

बुंगद्यःया न्हवं याय्बले जुजु अनिवार्य रूपं उपस्थित जुइमाः । श्रीनिवास मल्लया ने.सं. ७९३ या संवत्सर ल्वहँतय् थ्व बारे नियम च्वयातःगु दु । उगु नियम कथं बुंगद्यःया न्हवं, रथजात्रा, बुँगय् लितयंकीबल्, बुंगं यलय् हइबलय् न्ह्याथें जाःगु ज्या त्वःताः जूसां जुजु उपस्थित जुइहेमाः ।* न्हवंयात जुजु मदय्कं मगाःगुलिं ने.सं. ८२९ चैत्र शुक्ल पुन्हिया चान्हय् जुजु इन्द्र मल्ल सीबले कन्हय्खुन्हु न्हवं जूगुलिं जुजु मदय्कं मगानाः गोरखां योगनरेन्द्र मल्लया मथ्याःम्ह काय् महेन्द्र मल्लयात ब्वनाहयाः जुजु याय्धुंकाः न्हवं यात, अले तिनि सीम्ह थनायंकल ।** तर ने.सं ८३२ या न्हवंबले जुजु महेन्द्र्र मल्ल न्हवं जूथाय् मवंसे मांम्ह राजेश्वरीदेवी लिसें येँय् वनाच्वंगु खः । न्हवंयात जुजु मदय्कं मगाःगुलिं येँय् सःतके छ्वत । तर श्रीमाजु (भाष्कर मल्लया मां भुवनलक्ष्मी) व श्रीजुजु(भाष्कर मल्ल) पिंसं महेन्द्र मल्ल न्हवंबलय् वइमखु धकाः खबर छ्वयाहःगुलिं जुजु मदय्क हे चान्हय् तिनि न्हवं यात ।***

* रामजी तेवारी व मेपिं (सं.), अभिलेख संग्रह भाग १०, काठमाडौंः संशोधन मण्डल, विसं २०२०, पृ. ७
** गौतमवज्र वज्राचार्य, अप्रकाशित ठ्यासफू, पूर्णिमा, पूर्णांक १२, २०२३, पृ. ३१ व Regmi III, 1966:53

***थ्व घटनायात गौतमवज्र वज्राचार्यं पिकाःगु घटनावलीइ थुकथं च्वयातःगु दु –
“सं. ८३२ चैत्र कृष्णः ।। पादु बुग न्हवनस, एलया जुज, यस चोङाओ राजा मदयकं बुग न्हवन यात ।। बुग यातन मवङ, राजा मदयकं यात ।। देवपिसारे ज्या परयातनं मवङ ।। श्रावणकृष्ण ।। तृतीया शुक्रवार ।। थ्वकुन्हु यलया जुुजु यल वन, गुरातो यँस चोनङ ।” ९वहे, पृ. ३३०

रथजात्राय् जुजुपिनि सहभागिता
बुंगद्यःयात नेपालय् हय्गु ज्याय् नरेन्द्रदेव जुजु थःहे प्रत्यक्ष सहभागी जुयाः अतिकं दुःख सियाः हःगु बाखं जनमानसय् प्रचार जुयाच्वंगु दु । उकिं जात्राय् न्हापांनिसें हे जुजुपिं सहभागी जुयावयाच्वंगु दु । गोपालराजवंशावलीइ नं थ्व बारे उल्लेख जुयाच्वंगु दु । ने.सं ४५७ स बुंगद्यःयात बुंगय् लितयंकीगु जात्राय् राज्यप्रमुखया प्रतिनिधित्व यानाः ततःधंपिं भारदारतलिसे देवलदेवीया काय् जगतसिंहं ब्वति काःवंगु खः ।*ने.सं ५०७ बैशाख शुक्ल चतुर्थीखुन्हु जयस्थितिमल्ल थः स्वम्हं काय्पिं (धर्ममल्ल, ज्योतिर्मल्ल, कीर्तिमल्ल) ब्वनाः बुंगद्यःया जात्राय् वंगु व १४ न्हु च्वनावःगु खः ।**उत्तर मध्यककालय् नं थ्व चलन न्ह्यानातुंच्वन । मध्यकालया उत्तरार्धय् क्रिश्चियन धर्म प्रचार याय्त थन वःम्ह फादर जिसेपया वर्णन अनुसार जात्राया इलय् बुंगद्यःया छचाःखेरं जुजु व मूमूपिं बांडात च्वनीगु खः ।***

*Vajracarya and Malla, 1985: पत्र ४९ ख
** ibid, पत्र ६३क–६३ख
*** Father Giuseppe, Account of the kingdom of Nepal, (Reprint), New Delhi: The India offset press 1970, p. 3

यलया जुजुपिनि सहभागिता
ने.सं ७७५ स बुंगद्यःया जात्रा जूबले श्रीनिवास मल्ल थःहे वयाः द्यः साःवःगु खः । तर थंथछेखेलय् (थसिख्यलय्) सलं कुतुंवयाः घाःपाः जूगुलिं सिद्धिनरसिंह मल्ल वयाः द्यः साःवःगु खः । थ्व इलय् सिद्धिनरसिंह मल्ल व श्रीनिवास मल्लया उभयराज्य न्ह्यानाच्वंगु खः । ने.सं ७५२ या यल बालकुमारीया देगलय् निपु गजू छाःगुया अभिलेखंनिसें हे उभयराज्य न्ह्यानाच्वंगु उल्लेख दुसा ने.सं ७६१ या चोभाःया अभिलेख, ने.सं ७६९ या किपूया अभिलेख व ने.सं ७७३ या यलया अभिलेखय् नं उभयराज्यया उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।*

* Peter Burleigh, A chronology of the Later Kings of Patan, Kailash, Vol. IV, No. 1, 1976, pp. 33-35

बुंगद्यःया जात्राय् जुजुपिनि उपस्थिति अनिवार्य जूसां ने.सं. ८३२ या जात्राय् जुजु महेन्द्र मल्ल उपस्थित मजू । उबलय् जुजु येँय् वनाच्वंगु खः । खबर छ्वःसां लिहांमवःगुलिं जुजु मदय्क हे न्हवं यात, जुजु मदय्क हे जात्रा क्वचाय्कल ।

ने.सं ८३६ या जात्राय् बुंगंनिसें द्यः साःबले ऋद्धिनरसिंह मल्ल थःहे वयाः द्यः साःवःगु खः ।

येँ व ख्वपया जुजुपिनि सहभागिता
ने.सं ७८३ या जात्राय् ख्वपया जगत्प्रकाश मल्लयात मब्वंसें येँया प्रताप मल्लयात जक दंडगाहा (राजदण्ड ज्वनावनीपिं) व खंडगाहा (राजखड्ग ज्वनावनीपिं) छ्वयाः निमन्त्रण यात । प्रताप मल्लं निमन्त्रणा स्वीकार यानाः ब्वति काःवल ।* थ्व इलय् जगत्प्रकाश मल्ललिसे श्रीनिवास मल्लया दुश्मनी जुयाच्वंगु खः । थ्व दँया ज्येष्ठ अष्टमीखुन्हु प्रताप मल्ल व श्रीनिवास मल्ल जानाः ख्वपय् आक्रमण यानाः जगज्ज्योति मल्लं दय्कूगु न्हूपुखू स्यंकाः अन च्वंगु वासुकी नागया छ्यं व लुँया गजू लुटेयानाः यंकूगु खः ।**

*जात्राय् ब्वति काय्त वःम्ह प्रताप मल्लं वैशाख शुदि १२ विहिवार तःबहालय् देगलय् ४ पु गजू छाःगु खः । अथेहे श्रीनिवास मल्लं बुंगद्यःयात चाकुमरि २ दाला, यःमरि १ दाला व नैंक्याः पिचां (पंबालाचां थानातःगु बजिद्यां) ७ पिचा लुत । (Regmi III, 1966: 101)
** लीलाभक्त मुनंकर्मी, मल्लकालीन नेपाल, काठमाडौंः रत्न पुस्तक भण्डार, विसं २०२५, पृ. ४२

ने.सं ७८५ या जात्राय् जगत्प्रकाश मल्ल उपस्थित जुयाः जात्रा न्ह्याकूगु खः । जगत्प्रकाश मल्लया रानीपिं नं जात्रा स्वय्त वःगु खः । तर तःधंगु वाफय् वःगुलिं द्यः सालेगु दिकाः रानीपिंत चौक्वाठय्* बास बिल ।

* यलया लाय्कूयात न्हापा चौक्वाथ धाइगु खः । थ्व बारे विस्तृत जानकारीया लागी स्वयादिसँ – धनवज्र वज्राचार्य, चौकौटदरवार, पूर्णिमा, वर्ष १, अंक ३, विसं २०२१ पृ. ४६–५१

थ्व इलय् यल व ख्वपया सम्बन्ध बांलाःगु खनेदु । ने.सं ७८३ स येँ व यल जानाः ख्वपय् आक्रमण यानाः लुटपाट याय्धुंकाः ख्वपया आर्थिक अवस्था तस्कं कमजोर जुल । ख्वपयात कमजोर याय्धुंकाः प्रताप मल्लं यलयात नं थःगु ल्हातय् काय्गु स्वल । श्रीनिवास मल्लयात थःथाय् सःताः छलपूर्वक बन्दी दय्केगु ग्वसाः ग्वल । तर छम्ह मनूया म्हय् बुंगद्यः दुबिनाः प्रताप मल्लया दक्व योजना श्रीनिवास मल्लयात कनाबीवं श्रीनिवास मल्ल तंचायाः ख्वपया जगत्प्रकाश मल्ललिसे मिलेजूवन । जगत्प्रकाश मल्लयात यलय् सःताः थम्हं लुटे यानाहयागु दक्व लित बिल । छुं दिन थःगु दरवारय् सम्मानपूर्वक तल । श्रीनिवास मल्लं नं न्हापा सुयातं दर्शनं याकी मखुगु ख्वपया तलेजुया दर्शन यात ।*
जात्रा स्वःवःपिं रानीपिं सु सु खः सीमदु । जगत्प्रकाश मल्लया यक्व रानीपिं दु । उपिं मध्ये प्रमुखम्ह अन्नपूर्णलक्ष्मी खः, गुम्हेसिया नां ख्वपया भवानीशंकरया देगलय् च्वंगु ने.सं ७८७ माघ कृष्ण १० या अभिलेखय् उल्लेख यानातःगु दु ।** जगतप्रकाश मल्ल सीबले ९म्ह रानीपिं सती वंगु खः ।

* नेपालको इतिहास राजभोगमाला, प्राचीन नेपाल, अंक १०, पृ. ४
** D.R. Regmi, Medieval Nepal-vol.2 , Calcutta: Firma K.L. Mukhopadhyay, 1966, p. 222

शाह जुजुपिनि सहभागिता
पृथ्वीनारायण शाहं नेपाःगाः त्याके धुंकाः शाहवंशया राज्य न्ह्यात । तर मल्ल जुजुपिंसं थें श्रद्धाभक्ति तयाः शाह जुजुपिं जात्राय् न्ह्यच्यूगु खनेमदु । इपिं थःपिनि शान ब्वय्त जक जात्राय् वइगु खनेदु । जात्राय् जुजु, मन्त्री व भारदारत तिसावसतं छाय्पियाः किसि गयाः, घोडचढी सिपाहीतय्गु लश्कर ल्यूने तयाः जात्रा स्वःवइगु खः ।* ने.सं ९५५ या जात्राय् घंमा व आसिँ त्वःधुयाः याः मन्याःगुलिं बैशाख शुक्ल २ बुधवारखुन्हु राजेन्द्र विक्रम शाह थःहे वयाः स्वःवःगु खः । कन्हय्खुन्हु विहिवार राजेन्द्रविक्रम शाह, स्वम्ह युवराजपिं, काजी भीमसेन थापा व फिरंगी (अंग्रेज) समेत वयाः द्यः साय्कःवल ।**
राजेन्द्र विक्रम शाहया ५ म्ह काय्पिं दु – सुरेन्द्रविक्रम, उपेन्द्रविक्रम, रणेन्द्रविक्रम, वीरेन्द्रविक्रम व देवेन्द्र विक्रम । थुपि मध्ये सु सु जात्राय् वःगु खः सीमदु । अथे हे अंग्रेज धकाः सुयात धाःगु खः सीमदु । सन् १८३३–४३ तक रेजिडेन्स जुयावःम्ह ब्रायन हजसनयात धाःगु खय्फु ।

* H. Ambrose Oldfield, Sketches from Nepal, (Reprint) Delhi: Cosmo Publications, 1974, p. 337
** थ्व स्वयां निदँ न्ह्यः नेसं ९५३ वैशाख शुक्ल ६ बुधवारखुन्हु नं काजी भीमसेन थापा लगायत अंग्रेज समेत वयाः द्यः साय्कःवःगु खः ।
“…सम्वत् ९५३ … वैशाख शुक्ल षष्ठी बुधवार थ्वकुन्हु जुजु काजि कर्णेर फिलंगि प्रभीति ओयाओ … देओ सालकु कटकं आपालं दु ।”
मोहनप्रसाद खनाल, विसं १९०० ताकाको नेपाल, Sketches from Nipal, Lalitpur: Himal Association, 1999, पृ. १२

बुंगद्यःयात जुजुपिनि देछा
मल्लकालय् बुंगद्यःयात राष्ट्रिय द्यः कथं सम्मान यानातःगुलिं बुंगद्यःयात इलय्ब्यलय् थी थी बस्तुत देछाय्गु, देगलय् निर्माण ज्या यानाबीगु प्रचलन जूगु खनेदु ।
ने.सं ७८५ फागुन शुक्ल ८ रोहिणी नक्षत्र सोमवार बुंगद्यःया देगलय् प्रताप मल्लं छायातःगु छत्रया द्यःने श्रीनिवास मल्लं छत्र देछाल । थ्व अवसर्य ख्वपया जुजु जगत्प्रकाश मल्ल नं उपस्थित जूगु खः ।
ने.सं ७८६ माघ शुक्ल १० आइतवारखुन्हु तःबहालय् च्वंगु बुंगद्यःया देगःया क्वय् च्वंगु तँय् स्वांमाः सहित लुँपौ तयाबिल ।* थ्व ज्याय् थपाःजु जुयाच्वंम्ह बदें हे होमकर्म यात । ख्वपया बोदान यानातःपिं सकसित ब्रम्हभोज नकल । श्रीनिवास मल्ल व चौतारा राजकुलभाजुया** पालय् थ्व ज्या जूगु खः ।
ने.सं ७९२ माघ शुक्ल खुन्हु बुंगय् च्वंगु देगलय् श्रीनिवास मल्लं थां, खलु सहित लुँया तोरण दय्काः तयाबिल ।***

* भाषा वंशावली व राजभोगमाला वंशावलीइ थ्व घटना दु, तर उकी दथुइ च्वंगु तल्लाय् लुँपौ तयाब्यूगु धकाः उल्लेख यानातःगु दु ।
भाषा वंशावली –“फेरि मच्छिन्द्रनाथको देवालयका माझ तलामा सुनका छाना बनाई छत्रसहित गरी बनाई गजूर राखिदिया ।” (लंसाल, २०२३ः६६)
राजभोगमाला वंशावली –“यही साल (नेसं ७८६) तवबहालका देवालयका बिचतलामा सुनका छाना छाई सुनका छत्र सुनका पुष्प माला च¥हाया”
(राजभोगमाला, १०ः५)
** चौतारा राजकुलभाजु धाःम्ह चौतारा कीत्र्तिसिं खः । नेसं ७८६ आश्विन शुक्ल महानवमीया दिनय् मूलचोकया जीर्णोद्धार याःगु घटना टिपोट यानातःगुली “चौतारा कीत्र्तिसिं राजकुल भाजुं” धकाः उल्लेख यानातःगु दु । (राजवंशी, २०२०ः १–२, Regmi III, 1966:77 । वंशावली कथं कीत्र्तिसिं धैम्ह सिद्धिनरसिंह मल्लया मथ्याःम्ह काय् खः ।
*** भाषावंशावली (लंसाल, २०२३ः७०) व राजभोगमाला वंशावली (राजभोगमाला, १०ः५) स नं थ्व बारे उल्लेख दु । तर राजभोगमाला वंशावलीइ नेसं ७०२ बियातःगु दु, गुगु संवत् पाय्छि मजू । बुंगया देगलय् थुकिया ताम्रपत्र हे दु –
१. श्रीलोकेश्वराय नमः ।। मत्स्येन्द्र योगिनो मख्या शाक्ता शक्ति वदन्तियं बौद्धालोकेश्वरं तस्मै नमो ब्रम्ह स्वरुपिणे ।। नेपाला
२. ब्दे लोचन छिद्र सप्तौ श्री पञ्चम्यां श्रीनिवाससेनः राज्ञा । स्वर्णद्वारं स्थापितं तोरणेन सार्ध श्रीमल्लोकनाथस्थ गेहे
३. सं. ७९२ माघ शुक्ल पञ्चम्याम् । (कोइराला, २०५२ः७९)

ने.सं ८४६ वैशाख शुक्ल ११ विहिवारया दिनय् बुंगद्यःया देगः छचाःखेरं हाकुल्वहँतं सीगु ज्या जुल ।* थ्व ज्या सुनां यात धकाः उल्लेख यानातःगु मदु । तर जुजु योगप्रकाश मल्लं (ने.सं ८४२–८४९) याकूगु खय्माः ।

भाषा वंशावली व राजभोगमाला वंशावली निगुली नं थ्व बारे समान रूपं उल्लेख यानातःगु दु तर उकी पक्ष, तिथि व बार बियातःगु मदु –
“संवत् ८४६ वैशाखमा मछिन्द्रनाथका देवालयमा चारैतर्फ ढुंगा बसाई मिलाई प्रतिष्ठा गराया” (लंसाल, २०२३ः७५ व राजभोगमाला, १०ः९)

ने.सं ८५१ आषाढ कृष्ण ५ सोमबारखुन्हु जुजु विष्णु मल्लं बुंगद्यःयात वहःया ब्रम्हक्वं देछाल ।* न्हवं याइबले बुंगद्यःया जीवन्यास लिकयाः थ्वहे ब्रम्हक्वय् तय्गु यानावयाच्वंगु दु ।

*भाषा वंशावली (लंसाल, २०२३ः७६) व राजभोगमाला वंशावली (राजभोगमाला, १०ः९) स थ्व बारे उल्लेख दु ।
विष्णु मल्लं ब्रम्हक्वं देछाःगु खँ मनूतय्सं लिपा तकं लुमंकातःगु खनेदु । विसं १९९० या भुखाचं बुंगद्यःया देगः दुनाः थुगु ब्रम्हक्वं नं ज्याख्यले मदय्क स्यंगुलिं तत्कालीन प्रधानमन्त्री जुद्धशमसेरं चैत्र महिनाय् जीर्णोद्धार यानाब्यूगु खः । ब्रम्हक्वनय् कियातःगु अभिलेखय् नेसं ९५१ स विष्णु मल्लं देछाःगु खँया नं उल्लेख यानातःगु दु । (कोइराला, २०५२ः६८–६९)