साहित्यय् लोक म्येया स्थान नं तसकं हे महत्वपूर्ण जू । नेवाः साहित्य दुने लोक म्ये नं छगू अज्योगु हे महत्वपूर्ण विधा खः। लोक म्येया विशेषता धैगु छगू लोक (स्थान, ई, मनू, समाज)य् निर्माण जूगू, नाला तःगु, हस्ताणतरण पुस्तान्तरण जुयाःच्वंगु म्ये खः।
लोकम्ये मानव समाजय् न्यनावयाच्वंगु दुःख सुख प्वंकेगु छगू लँपू खः । उकें थुकें नुगः खँ अले उगू ईया सभ्यता व समाजयात न्ह्यब्वयातःगु नं बांलाक्क खनेदयाच्वनि। उकिं छपू हे म्ये जुसां उकि दुने च्वयातःगु विवरण बिस्कं जुयाःच्वनिं ।
लोकम्येय् म्येग्वः लोक (स्थान) कथं नं पानाच्वंगु दइ । लोक म्ये थी थी लोकं(मनुखं) म्ये हालीगु जुगुलिं नं उकिया शब्द (उच्चारण) लोककथं (ई) हिलाच्वनि । व लोक (समाज) कथं पानाः च्वनिं । नेवाः समाजय् अतिकं हे लोकं ह्वाःगु म्ये छपू खः राजामति । राजामतियात लोक म्ये कथं हे लोक (नेवाः समाजं) नालाच्वंगु म्ये खः । छपू लोकम्येया पात्र कथं राजामतिया विषयलय् केन्द्रीत जुयाःच्वंगु खँ थुगु म्येया मू पक्ष खः । छम्ह मिजंनं राजामति तसकं हे बांलाःगु वर्णन यानां थः बाःयात व्याहा याना बिइगु निंतिं पिरे यानाच्वंगु व राजामति व्याहा याना मबिल धाःसा कासी (भारतया छगू धार्मिक तीर्थस्थल) वने त्यल धकाः छगू परिस्थति न्ह्यब्वयातःगु दु ।
थुगु हे म्येलिसे नं अनेकौं नेपाःया ऐतिहासिक खँ स्वानाच्वंगु नं इलय् ब्यलय् चर्चा जुइगु याः । सिग्मण्ड लीनहार्डया कथं राणा प्रधान मन्त्री जंग बहादुर बेलायत भ्रमणया इलय् थुगु म्ये बेलायतय् थाकुगु खः । यद्दपि थुगु बिषयलय् आधिकारिक दस्तावेज लुयाः वःगु मदुनि ।
साहित्य धैगु इतिहास मखु । इतिहास जुइत तथ्य माः । छुं दस्तावेज वा छुं लिखित प्रमाणीत खँ पुष्टि यायेमाः । साहित्य छगू कल्पनाया आधारय् तकं नं तयार जुइ । इतिहास व साहित्ययात म्हसीके पक्ष हे प्रमाण दु कि मदु धैगु खँय् केन्द्रीत जुइ । तर नं एतिहासिक घटनायात कयाः साहित्य श्रृजना जुइगु याः । उकिं म्ये च्वयेगु वा म्ये निर्माण जुइगु साहित्यया छगू सेल्लागु पक्ष नं खः ।
राजमति कुमति म्येया आपलं हे संस्करण रेकर्ड जुइधुंकुगु दु । राजमति म्ये नेपालभाषाया थी थी म्ये हालामिपिंसं थीथी कालय् हालातःगु कारण नं थुगु म्ये पुस्तान्तरण जुयाःच्वंगु दु धैगु प्रमाण खः। आः तक्क राजमितया रेकर्डिंग जूगु म्ये कथं सेतुराम (सन् १९०७), प्रेमध्व प्रधान (सन् १९६३), (सन् १९६८), राजमति संकिपाःया म्ये (सन् १९९५), भीम तुलाधर व पुचः (आइजिन म्येचाः, नेवाः भिसिडी) व मेमेगु नं आपालं हे म्ये हालामिपिंसं हालातःगु दु । थ्व हे कथं भृगुराम श्रेष्ठ व पन्नाकाजी शाक्यं नं दबुलिइ हालातःगु दु तर म्येया आधिकारक रूपं रेकर्डिंग मदु । लिसें हालातःगु म्ये मध्य् १९०७, १९६३ व १९६७ या राजामति म्येग्वः धुंकाः न्हूगु म्येग्वः लुयाःवःगु मदुनिं ।
सफूतिइ नं राजामति म्येया म्येग्वः पिदनाच्वंगु दु । सन् १९७२स पिदंगु राजमति नांया म्ये सफू व १९७४स सिग्मण्ड लीनहार्डया संग्स अफ् नेपालय् पिदनाच्वंगु दु । थौंया ई तक्क नं राजमतिया म्ये न्हू न्हूगु ढंगं हालाच्वंगु दुसा राजामति नांयात कयाः छगू मोटिफ्या रूप् छय्ला आपलं सािहत्य एवं म्ये नं निर्माण जुयाःच्वंगु दु ।
उकथं हे सन् १९९५य् राजामति म्येया लिधंसाय् हे राजमति नां या संकिपाः निर्माण जूगु दु । थुगु प्याखनय् राजमति लिसें आपलं न्हूपिं पात्र थनांतःगु दु । गुकिंयानां राजामतिया समकालीन खनेदयाच्वनिं ।
राजमतिया स्वरूपयात हे कल्पनाया नेपाःया नां जाःम्ह आर्टिस्ट उदय चरण श्रेष्ठं नं राजमतिया काल्पनिक चित्र च्वःगु दु । चित्रय् राजमतिया सौन्दर्ययात न्ह्यब्वयातःगु दु । चित्र तसकं हे मनमोहक जू । तर सामाजिक संजालय् हे राजामतिया बिषय छगू तमसुख भ्वँ कलाकार उदयचरण श्रेष्ठं हे पुरातत्व विभागय् नं लुइकादिगु दु । थुगु अभिलेख कथं विसं १८९२य् राजामति वाडा नांयाम्ह छम्ह मिसां लगं स्थीत थःगु छेँय्या त्यासा काःगु व पूगु खँ न्ह्यथनातःगु दु ।
थुगु तम्सुख कथं राजामतिया भाःतया बिषय छुं धयाःतःगु मदु तर वया काय् छम्ह दु धकाः नं उल्लेख जुयाःच्वंगु दु सा राजमतिया काका कथं धाजुपति वाडाया स्वापू न्ह्यब्वयातःगु दु ।
स्वस्ति श्री सम्बत् १८९२ साल मिति श्रावणा वदि ११ रोज ३ तसदिने धनीक नाम …. … उोद्धारिनिक नाम काठमाडौं गोफले टोल टववहालको राजमति वडेनी दोला …गत रिन गृहीतलि हल चाँदिका मोहर रूपैया साठि अंकेपि ६० कर्जा लिञा इन रूपैय….. ..विर्ता आचार घाटका फाँट मध्ये कुमारिडों षेत रोपनी १ दाता भुक्त………. राजिले….. लि धन्सारमा आइ दुंगुलले गर्पाको पंचकिर्तिका…….. रूपैंया थप दियाका दस रूपैया समेत् ज्मा साठि रूपैया ली सुक्रिविक्रि फार्छ्या गरि िदन्युं यस्माटामा हाम्रा दाज्यू भाई संतानको लाग नास्ति न्हेडिक् गुठिको केहि कचिंगल आया हामिहरूले बुझाउला भनि फार्छ्याको तमसुक लेषि दिञुं यस बाटका साछि आफना छोरा विलमनि वाडा काका भाजु पति वाडा साछि टुसाल धन्सारका पंचविचारि साभा समुचय लेषक साछि राम नारायण जोसि शुभम ।
तसमुकया कथं राजामति छम्ह वाडा (बरे) धकाः न्ह्यथनातःगु दु । तमसुक भ्वँतय् राजामतिया भाःतया विषय छुं च्वयातःगु मदु तर साक्षि कथं वयाः काय् धाःसा दु ।
इतिहासया हे खँ ल्हाना वनेगु खःसा राजामति नां याम्ह जुजु प्रतापमल्लया कलाः मदगुलिं सम्वत् ७६९(सन् १६४९) कृष्ण देगः लायेकुलिइ दयेकुगु अभिलेख नं दु । थुगु अभिलेख कथं जुजु प्रताप मल्लया थुम्ह कला कर्णाट देशय् च्वंम्ह प्रेयसी धकाः नं उल्लेख यानाच्वंगु दु । थुगु प्रसंग गौतम बज्र बज्राचार्यया हनुमानढोका राजदरवार सफूतिइ नं दु ।
राजामति नां थौंया इलय् गुलि सामान्य जनमानसय् भ्यलय् पुनाच्वंगु दु व हे कथं स्वयेगु खःसा सन् १९०८य् आधिकारिक रूपं रेकर्ड जुइ धुंकुगु दु । राजामतिया नां सन् १६४९य् छगू राजकीय नां कथं नं शिलालेखय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । तर झीसं थ्व खँ नं वाः चायेके माः की आः थें न्हापा जुजु महाराजपिनि नां लिसे ज्वः लाक्क नां तयेगु प्रचलन मदु । उकिं राजामति नां छगू दरवार लिसे स्वानाच्वंगु नांं खः । थुगु नां नेपाःया मखुसे भारतया कर्णाट राज्य पाखें स्वानाच्वंगु नं पुष्टि जूगु दु । राजामतिया बिषयलय् थ्व सिबें पुलांगु दस्तावेज उपलब्ध मजूनी ।
थ्वयां लिपा राजामति म्येया उल्लेख जंगबहादुर राणाया (१८१७ – १८७७) पालय सन् १९५०य् बेलायत् भ्रमणया इलय् म्ये थाकुगु धैगु खँ उल्लेख सिगमण्ड फ्रायडया सफूतिइ उल्लेख जुयाच्वंगु दु।
थ्व हे बिचय् राजामति वाडाया नां उल्लेख जुयाच्वंगु छगू दस्तावेज कथं त्यासा पुलातःगु भ्वँ सन् १८३५या ई लुयाःवःगु दु ।
अले सन् १९०८य् राजामतिया नां दुथ्यानाच्वंगु बोलया म्ये सेतुराम प्रधानं हालातःगु म्ये उपलब्घ जुयाच्वंगु दु । इतिहासया थी थी कालखण्डय् राजामतिया नां उल्लेख जुसां राजामतिया बिषय हालातःम्ह म्येय् सु राजामति धैगु खँ किटान यायेफइगु स्थीति धाःसा मदुनि ।
